Nghề Chạm khắc bạc của người Mông ở Sapa, Lào Cai

Vòng bạc được coi là nơi hội tụ sức mạnh và nơi cư ngụ của thần linh, được thầy cúng phù phép để làm vật phẩm có chức năng là diệt trừ tà ma, bảo vệ sức khỏe cho con người. Trang sức bạc cũng là món quà mang giá trị lớn về tinh thần, do cha mẹ tặng con gái làm của hồi môn khi đi lấy chồng. Chính vì thế, nghề chạm khắc bạc từ bao đời nay vẫn được duy trì để tạo ra các sản phẩm phục vụ cho đời sống văn hóa của cộng đồng. 

Việc chạm khắc bạc đòi hỏi sự khéo léo, tỷ mỉ và tính thẩm mỹ cao. Để tạo ra một sản phẩm trang sức bằng bạc, nghệ nhân Mông phải thực hiện qua nhiều công đoạn cầu kỳ để tạo ra sản phẩm mang nét đặc trưng, được cộng đồng ưa chuộng. Bộ công cụ chế tác bạc của người Mông gồm: bễ thổi - “pux”; lò nung - “áng”; nồi nấu bạc - “lò cox”; khuôn đúc - "đangz giôz"; búa đập - “traurx” có 4 loại búa (búa sừng trâu - "cừ traurx nhux cú", búa quai tay -“traurx”, búa nhỡ và búa con); kìm sắt - “kè”: có 3 loại (loại dài dùng để chọc than, gắp nồi nấu bạc hoặc điều chỉnh vị trí nồi trong lò nung trong quá trình nấu bạc; loại ngắn hơn dùng chủ yếu để gắp sản phẩm trong quá trình tôi cũng như chế tác khi bạc còn nóng; loại kìm nhỏ dùng để cặp bạc trong quá trình gia công chế tác trên đe nhằm tạo hình, tạo dáng cho sản phẩm lần cuối). Các loại kìm này đều có đặc điểm chung là có mỏ dài, hơi cong, cán gỗ. Đe “thái” là công cụ chịu lực mạnh, dùng để kê trong quá trình tạo hình cho sản phẩm. Bộ đục chạm hoa văn: gồm 4 loại được làm bằng đinh sắt có hình dáng, kích thước, chức năng sử dụng khác nhau: "ná tram" dùng để chạm hoa văn hình li ti, "tủ ma" dùng để chạm hoa văn hình chấm, "khó chủ" dùng để chạm các đường sọc dài, "chầy nấy nix" dùng để chạm các loại hoa văn hình bán nguyệt. Ngoài ra còn có "sừ phăng" dùng để chạm các loại hoa văn hình vuông.

Trước đây, nguyên liệu bạc dùng để chế tác sản phẩm bạc thường là các đồng bạc Đông Dương (hoa xòe), được tích trữ từ đời này qua đời khác, trong các gia đình người Mông, cũng như các dân tộc vùng cao khác. Ngày nay, loại bạc này rất hiếm và có giá trị cao về kinh tế. Khi cần dùng đến bạc, nếu gia đình nào không có bạc tích trữ thì họ tìm mua hoặc trao đổi bằng gia súc với các gia đình khác trong cộng đồng. Để chế tác ra các sản phẩm bạc có giá trị, đáp ứng được nhu cầu người dùng, các nghệ nhân phải có kinh nghiệm chọn và phân biệt nguyên liệu. Nếu dùng phải bạc tạp chất thì trong quá trình chế tác, bạc thường bị vỡ vụn, không có độ trắng tinh khiết, theo đó, giá thành sản phẩm không cao, không phát huy được tính năng của bạc khi sử dụng (trang sức, bảo vệ sức khỏe, trừ tà ma,…).

Người làm nghề chạm khắc bạc đòi hỏi phải có tính kiên trì, cần cù và sáng tạo, vì quy trình chế tác sản phẩm bạc phải qua nhiều khâu đoạn cầu kỳ, phức tạp: đốt lò - "cháu lán tôx" để nung bạc; nung bạc - “nhà dàng”; đổ khuôn - "giố nhiax"; chế tác hình dạng bạc trên đe - “chaux  paux”; chạm khắc hoa văn - "plòng xux”; tu sửa, đánh bóng sản phẩm.

Các sản phẩm được tạo ra từ nghề chạm khắc bạc thường mang tính sáng tạo, thẩm mỹ cao, bao gồm: vòng cổ - "pâux cu đăng"; vòng tay - “pâux tês”. Vòng tay có hai loại: vòng bản dẹt và loại vòng có tiết diện tròn. Trên mặt vòng khắc hình hoa lá, hình con bướm,… theo lối tả thực. Vòng vía - "pâux sux" là loại vòng được chế tác riêng, dùng để đeo cho trẻ em và người lớn khi bị ốm, gồm ba loại: vòng chân, vòng cổ và vòng tay. Vòng vía thường được thiết kế một chiếc khóa móc ở quãng hở, khi đeo xong, thầy cúng cài khóa lại coi như giữ không cho vía rơi ra ngoài, không cho tà ma xâm phạm cơ thể. Vòng tai (khuyên tai) - "vòng che pláx", xược cài tóc là loại trang sức dành riêng cho phụ nữ. Nhẫn ngón tay "khay": gồm 2 loại: tiết diện tròn và dẹt. Đeo nhẫn có tiết diện tròn là dấu hiệu của những người còn độc thân (trai chưa vợ, gái chưa chồng) hoặc đã goá vợ/chồng và đang có ý định tái giá.

Người Mông quan niệm, vạn vật đều có linh hồn và bếp cũng có thần bếp cai quản. Do vậy, trong quá trình hành nghề các nghệ nhân đã tiến hành một số nghi lễ cúng – là sản phẩm tinh thần tạo ra từ quá trình tồn tại và phát triển nghề chạm khắc bạc, như một lời động viên nhằm giúp cho các nghệ nhân hành nghề suôn sẻ, không bi tai nạn rủi ro; sản phẩm không bị cháy, bị hỏng,...

Nghề chạm khắc bạc thể hiện sự phát triển về kỹ thuật và nghệ thuật kim hoàn của người Mông ở Sa Pa, góp phần phục vụ thiết thực cho đời sống văn hóa, tâm linh của cộng đồng nơi đây. Cho đến nay, các sản phẩm chạm khắc bạc vẫn giữ nguyên được giá trị và vị trí không thể thay thế trong đời sống của người Mông ở Sapa.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học đặc sắc, tiêu biểu, Nghề thủ công truyền thống Chạm khắc bạc của người Mông ở Sa Pa đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia năm 2013./.