Bia và đền Tả Phủ, tỉnh Lạng Sơn

Theo bia hưng tạo, đền được xây dựng năm Chính Hòa thứ Tư (1683), nằm trong khu chợ Kỳ Lừa, xung quanh có các phố Đông Cai, Nam Cai... bao bọc. Đền được xây dựng trên thế đất cao, quay về hướng Tây, gồm hai tòa kết cấu theo lối chữ công. Hiện nay, chỉ có tòa ngoài là còn lưu giữ được tương đối nguyên vẹn, tòa bên trong đã được tu sửa lại.

Kết cấu chính của tòa ngoài gồm có 04 cột cái kê trên đá chân tảng cao khoảng 06m, bằng gỗ tứ thiết và 02 hàng cột hiên, mái được đỡ bởi kết cấu chồng rường, trên cùng là thượng lương được liên kết theo kiểu xỏ mộng của người Hoa, ăn xuyên qua trụ trốn, đứng chân lên con rường thứ nhất. Con rường thứ nhất được kết cấu mộng xỏ lên hai trụ trốn đỡ 2 hoành mái, 2 trụ đứng trên con rường thứ hai và tiếp tục xỏ như trên rồi đứng chân lên xà ngang. Xà ngang kiểu mộng xỏ ăn vào hai cột cái tiếp đến là xà nách, ở hai bên cột cái tất cả có bốn xà nách. Xà nách thứ nhất được kết cấu mộng xỏ, đỡ hoành mái trụ trốn được kê giữa xà nách thứ hai, các xà nách ở đây đều có một đầu xỏ vào một cái một đầu xỏ vào trụ trốn và ăn sâu vào trụ trốn. Các trụ trốn đứng trên các con rường hoặc các xà nách đều được thể hiện mộng thắt các xà dọc đều được ăn xuyên qua cột cái. Các hàng cột trong di tích, kể cả xà nóc đều được tiện tròn, hoa văn không thể hiện cầu kỳ, 2 đầu của các con rường và xà nách đều được chạm bẹt các lá thiêng, ở một vài chi tiết của đầu xà nách được thể hiện đầu phượng dưới dạng lá cách điệu. Phía ngoài 02 cột hiên đỡ xà nách, các xà nách xỏ vào cột quân được chạm bẹt lá thiêng dưới phương thức cách điệu ở các gác mái.

Nhìn chung, tòa ngoài được kết cấu theo kiểu ống muống, đơn giản, các kết cấu gỗ kể cả bộ vì, kèo đều mang đặc điểm kiến trúc của người Hoa, kiến trúc toàn trong thể hiện tương tự như tòa ngoài. Nối liền giữa hai tòa là hai tường vây, có chỗ hai cổng nhỏ đi xuyên vào trục chính đạo. Ở giữa 2 tòa là một khoảng sân nhỏ, trước đây có bể nước lộ thiên với hòn non bộ được gọi là thiên tỉnh.

Các tượng thờ được đặt ở tòa trong, ở giữa là tượng Đức Tả Phủ làm bằng gỗ, hai bên và ở tầng dưới đều có hai tượng đất gọi là tượng hậu vệ.

Trong đền Tả Phủ hiện nay còn tấm bia 04 mặt dựng năm Chính Hòa thứ Tư. Bia có tên gọi khá độc đáo đó là “tôn sư phụ bi”, nghĩa là tấm bia tôn người làm thầy làm cha, nội dung nêu bật công đức của Thân Công Tài.

Đền Tả Phủ còn là nơi sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của nhân dân. Trước năm 1945, Hội đầu pháo Kỳ Lừa được tổ chức mỗi năm một lần từ ngày 22 - 27 tháng Giêng Âm lịch, trong thời gian lễ hội có nhiều hình thức vui chơi giải trí như múa rồng, múa sư tử, hát đối đáp, sli, lượn, đánh cờ... nhưng hấp dẫn nhất là Lễ rước Thần Kỳ Cùng và trò chơi đốt đầu pháo. Theo lời kể của các cụ cao niên thì các bước lễ hội được tiến hành như sau, sáng ngày 22, một đoàn kiệu rước trang hoàng lộng lẫy, có cờ quạt, phóng, lọng, được một tốp trai tráng y phục chỉnh tề gọi là “đồng nam” khiêng kiệu võng vào. Một tốp thiếu niên vận đồng phục gọi là “đồng tử” khiêng đỉnh hương trầm. Từ Kỳ Lừa múa một vòng quanh chợ rồi thẳng xuống đền Kỳ Cùng đón rước thần sông về dự hội (dưới hình thức rước ngai). Sau khi làm lễ, đúng giờ Ngọ, đoàn kiệu rước rời đền Kỳ Cùng quay về đền Tả Phủ, theo sau là các con nhang đệ tử và dân chúng. Ngày 22, 23, 24 tiếp tục các nghi thức tế lễ và chuẩn bị đầu pháo. Người ta làm những quả pháo lớn, có gắn đầu pháo (được làm bằng vòng kim loại cuốn vải điều). Rước ra sân đền làm lễ cúng Thần lễ xong, pháo lớn được đem đốt. Khi pháo nổ giòn, vòng kim loại bị hất nên không trung rơi xuống. Những cháu ngồi gần và mọi người xông vào tranh cướp đầu pháo. Ai lấy được đầu pháo thì đem đến trình Ban Tổ chức và lễ tạ trong đền. Sau đó họ sẽ được nhận một bức tranh lồng trong khung kính vẽ phong cảnh sơn thủy hoặc theo chủ đề Phúc Lộc Thọ, mang về thờ tại gia và tin rằng năm đó sẽ gặp nhiều may mắn, làm ăn phát đạt. Mỗi mùa lễ hội trong năm sẽ có mười người may mắn nhận được giải thưởng. Mỗi đầu pháo chỉ được thờ trong một năm, đến mùa hội năm sau, những gia đình có đầu pháo phải sửa lễ và rước đầu pháo ra đền tạ lễ rồi trao lại cho ban tổ chức tiếp tục dự hội. Ngày 27 lễ kết thúc, Thần Kỳ Cùng sẽ được rước về vị trí cũ. Hiện nay, di tích vẫn còn giữ được một đầu pháo (đầu pháo số 2) được bảo quản từ mùa lễ hội năm 1950.

Bia và đền Tả phủ được Bộ trưởng Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là di tích quốc gia tại Quyết định số 57/VH-QĐ ngày 18/01/1993./.

Tuyết Chinh

(Theo hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn hoá)