Di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo

Di tích được phân bố trên địa bàn 2 xã Tam Kim và Hoa Thám, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng, gồm 05 điểm: Rừng Trần Hưng Đạo, Hang Thẳm Khẩu, Đồn Phai Khắt, di tích Vạ Phá, xã Tam Kim và di tích Đồn Nà Ngần, xã Hoa Thám.

1. Rừng Trần Hưng Đạo: là khu rừng nguyên sinh, diện tích 201,7 ha, có địa thế hiểm trở “Tiến khả dĩ công, thoái khả dĩ thủ”, thuận lợi cho việc đánh du kích và rút lui. Cụm di tích này bao gồm 4 địa điểm quan trọng:

- Địa điểm thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân (22/12/1944): là khu đất bằng - nơi ghi dấu sự kiện thành lập đội VNTTGPQ. Tại địa điểm này, năm 1994, đã dựng một nhà Bia trung tâm với 2 tầng 8 mái. Bia có 4 mặt, cao 1,3m, rộng 0,76m, khắc toàn văn Chỉ thị thành lập đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc; 10 lời thề danh dự do đồng chí Võ Nguyên Giáp đọc trong Lễ tuyên thệ (sau này trở thành lời thề danh dự của Quân đội nhân dân Việt Nam) và danh sách 34 chiến sĩ.

- Địa điểm Lán nghỉ và bếp ăn của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân: nằm cách nhà bia trung tâm khoảng 30m, mô phỏng lán trại cũ của Đội - hai dãy nhà xây theo kiểu nhà của người miền xuôi, bằng chất liệu bê tông cốt thép. Đối diện lán nghỉ là dãy nhà bếp ăn của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân.

- Địa điểm mỏ nước phục vụ nước sinh hoạt đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân: từ khu lán nghỉ - bếp ăn, theo con đường nhỏ xuống khoảng 50m, là một mỏ nước chảy liên tục, nơi đây là địa điểm để lấy nước sinh hoạt của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân. Tại đây, vẫn còn những cây sấu cổ thụ mà Đội Tuyên truyền đã dùng cho sinh hoạt hàng ngày.

- Đỉnh Slam Cao: là nơi đồng chí Võ Nguyên  Giáp và Ban Chỉ huy Đội đặt trạm quan sát. Đây là đỉnh cao nhất của núi Dền Sinh. Từ đây, có thể quan sát các hướng: phía Tây Bắc là Đồn Phai Khắt, làng Phai Khắt và núi Thẳm Khẩu; phía Đông Bắc là Đồn Nà Ngần; phía Đông Nam là Đồn Benle, bên đường số 3B - trên đường đến đèo Cao Bắc. Trên đỉnh Slam Cao là vạt đất bằng phẳng, rộng trên 500m2, hiện nay có cột cờ và nhà bia ghi dấu sự kiện.

2. Hang Thẳm Khẩu (xã Tam Kim): là một hang đá ở lưng chừng núi, nằm về phía Tây Bắc làng Phai Khắt. Hang sâu khoảng 3m, dài khoảng 12m, khô, thoáng, có nhiều mô đá nhỏ, gồ ghề, có thể trú được khoảng 40 người. Đây là địa điểm bí mật, thuận lợi cho việc quan sát và nhận thông tin liên lạc. Bên phải hang còn có một phiến đá to, bề mặt tương đối bằng phẳng, từng được sử dụng làm bàn để vẽ sơ đồ chuẩn bị đánh Đồn Phai Khắt, Nà Ngần. Trong những năm 1941 - 1944, hang Thẳm Khẩu từng được sử dụng làm trạm liên lạc, đưa cơm phục vụ cho các đồng chí hoạt động cách mạng và là nơi tập trung quân của đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân vào ngày 24/12/1944 để chuẩn bị đánh Đồn Phai Khắt.

3. Đồn Phai Khắt (xã Tam Kim): nằm ngay sát tỉnh lộ 202, giữa trung tâm làng Phai Khắt. Đây là nơi diễn ra trận đầu ra quân của đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân (25/12/1944). Đồn này vốn là nhà của đồng chí Nông Văn Lạc, xây dựng năm 1940, với diện tích 210m2, gồm 4 gian, tường xây gạch, sàn làm bằng gỗ nghiến. Từ đây có ba đường đi các ngả: về phía Nam đi Ngân Sơn, về phía Đông Bắc đi Nà Ngần và một con đường độc đạo ra châu lỵ Nguyên Bình. Vì vậy, đầu năm 1944, địch đã chiếm ngôi nhà này để làm đồn. Hiện nay, Đồn Phai Khắt đã được tu bổ và được sử dụng làm nhà trưng bày bổ sung của khu di tích. Tại đây, có trưng bày hình ảnh, hiện vật tái hiện buổi Lễ thành lập, những hoạt động của Đội và tình cảm chân thành, gắn bó, giúp đỡ về vật chất cũng như tinh thần của nhân dân các dân tộc địa phương với cán bộ, chiến sĩ Đội ngày ấy. Bốn phía Đồn có hàng rào bảo vệ; phía trong, hai bên khuôn viên trồng cây cảnh và một số cây ăn quả khác; phía sau, dựng mô phỏng trạm gác bảo vệ Đồn.

4. Đồn Nà Ngần (xã Hoa Thám): là nơi ghi dấu trận đánh thứ 2 giành thắng lợi của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân (26/12/1944). Đồn Nà Ngần vốn là nhà của ông Nông Văn Pảo (tức phó lý Pảo), nằm trên một đồi cao, địa thế hiểm trở, thuộc địa phận xóm Nà Ngần, xã Hoa Thám, huyện Nguyên Bình, vì thế địch biến thành một đồn lính. Đây là ngôi nhà sàn 3 gian, 2 chái lợp ngói máng kiên cố nhất trong bản, có hàng rào kín mấy lớp xung quanh. Sau khi ta chiếm đồn, vài tháng sau ông Phó lý Pảo đã chuyển hẳn ngôi nhà này sang một quả đồi khác. Hiện nay ngôi nhà cũ không còn, tại địa điểm này, đã được xây dựng một nhà bia ghi dấu chiến công oanh liệt của Đội.

5. Vạ Phá (xã Tam Kim): là một thung lũng rộng, tương đối bằng phẳng, ngay chân đồi Slam Khẩu, phía trước có thể nhìn thấy cánh đồng Bản Um và đường vào khu di tích Rừng Trần Hưng Đạo, phía sau là đồi Slam Khẩu, đường xuống xã Thượng Ân (Ngân Sơn - Bắc Cạn) vị trí kín đáo, xa dân, có thể “tiến khả dĩ công, thoái khả dĩ thủ”. Tại đây, vào tháng 2 năm 1944, Tổng bộ Việt Minh Cao Bằng đã mở lớp huấn luyện bồi dưỡng cán bộ cho toàn tỉnh do đồng chí Võ Nguyên Giáp, Lê Thiết Hùng phụ trách. Lớp huấn luyện quân sự là bước chuẩn bị về lực lượng, góp phần tích cực vào việc thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân. Hiện nay, Vạ Phá còn lại dấu tích lán trại của lớp học quân sự, có diện tích khoảng 150m2.

Khu di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo có giá trị đặc biệt quan trọng trong hệ thống các di tích về lịch sử quân sự và cách mạng Việt Nam. Ngoài những giá trị lịch sử, văn hoá, Khu di tích này còn là thắng cảnh với sơn thuỷ hữu tình, thời tiết ôn hoà, là điểm đến của du khách trong và ngoài nước.

Với những giá trị đặc biệt của Khu di tích, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng Di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo (huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng) là di tích quốc gia đặc biệt (Quyết định số 2383/QĐ-TTg ngày 09/12/2013).

Nguyễn Khắc Đoài (Theo Hồ sơ xếp hạng di tích - Tư liệu Cục Di sản văn hóa)