Đình Hoàng Mai, chùa Nga My, Thành phố Hà Nội

Đình Hoàng Mai

Theo các tư liệu thành văn như Thần Phả, sắc phong, hoành phi, câu đối cùng truyền thuyết dân gian ở địa phương cho biết đình Hoàng Mai được xây dựng để thờ danh tướng Trần Khát Chân, một nhân vật gắn bó mật thiết với lịch sử phát triển của khu vực này.

Cuối năm 1943 khi kháng chiến toàn quốc bùng nổ, đình bị quân Pháp đốt phá, sau đó, dân làng Hoàng Mai đã đóng góp tiền của để tu bổ ngôi đình. Đình Hoàng Mai được xây dựng theo chiều sâu với những nếp nhà ngang kế tiếp nhau.

Tiền đình là nếp nhà ngang xây gạch kiểu tường hồi bít đốc, mái lợp ngói ta, hai tường hồi trước xây vượt ra khỏi hiên khoảng 1,6m, tận cùng là hai trụ biểu cao gần ngang với nóc mái, trụ có mặt cắt ngang hình vuông, đỉnh có 04 chim phượng hợp thành trái dành, 04 ô lồng bên dưới đắp nổi tứ linh. Mặt trong của 02 bức tường này trang trí dạng phù điêu các đề tài thanh long, bạch hổ theo quan niệm truyền thống. Mái Tiền đình được làm khá cầu kỳ, các bờ dải đắp nổi cao, dưới cùng được uốn hất lên, giống như mũi hài. Hai hồi nóc có hai đầu kìm hướng mặt vào nhau, chính giữa đắp đôi rồng lớn chầu về mặt trời lửa, rồng có dáng vẻ dữ dằn, đầu nhô cao, mũi nở mắt lồi, thân rồng được gắn những mảnh sứ men trắng.

Bộ khung gỗ của Tiền đình có kết cấu khá đơn giản, gồm 02 loại vì khác nhau. Vì ở hai hồi nhà có kết cấu kẻ chuyền, 04 vì giữa làm theo kiểu thượng chồng rường giá chiêng hạ kẻ. Mỗi vì gồm 04 hàng chân, mái phân thượng tứ, hạ ngũ. Hàng hiên rộng phía trước ứng với 04 bốn khoảng hoành, đỡ phần mái này là một kẻ cong dài, ăn mộng qua đầu cột quân và cột hiên. Nền Tiền đình cao hơn 50cm so với mặt sân, ba bậc lên được ốp đá. Chính giữa thềm bậc cửa đặt 02 tượng nghê đá. Nghê và bệ được chế tạo liền khối dáng sinh động khỏe khoắn. Lòng nhà Tiền đình chia thành 05 gian không đều nhau, 02 gian hồi xây bệ cao 30cm làm chỗ hội họp của dân làng, mặt ngoài làm cửa bức bàn, bên trong để trống, thông với khu thờ tự.

Khu thờ tự có mặt bằng kiểu chữ Công, gồm Đại bái, nhà cầu và cung cấm. Ba nếp nhà này gắn với nhau bằng hệ thống tường bao khép kín, tạo thành không gian thiêng cho khu thờ Thần.

Đại bái gồm 03 gian xây gạch, kiểu tường hồi bít đốc tay ngai, có kết cấu đơn giản, giá chiêng kẻ chuyền. Nền Đại bái tôn cao 60cm so với Tiền đình, bên trong 02 gian bên được xây nền cao 30cm, gian giữa đặt một sập chân quỳ có chạm nổi các hình bát tiên, tứ quý, một hương án gỗ bày đồ thờ tự và bộ bát bửu.

Nhà Cầu gồm 03 gian dọc, nối Đại bái và Cung cấm, nhà làm khá đơn giản kiểu vì kèo quá giang, nền nhà cầu lại được tôn cao 30cm so với Đại Bái, ngoài cùng đặt một sập thờ chạm khắc khá cầu kỳ, gian trong kê hương án lớn chạm rồng chầu, tứ linh.

Cung cấm 03 gian xây gạch, kiểu tường hồi bít đốc, mái lợp ngói ta. Gian giữa đặt một khám thờ lớn, thờ Thần hoàng. Ngăn cách nhà Cầu và Cung cấm gồm 02 cửa nách và hệ thống cửa bức bàn ở gian giữa. Các cánh cửa bức bàn được chạm thủng khá cầu kỳ, mỗi cánh gồm 03 ô, ô trên chạm hình rơi (phúc lâm môn), ở giữa thể hiện tứ linh và các ô dưới của 04 cánh cửa trang trí tứ quý.

Chùa Nga Mi được xây dựng liền sát với đình làng. Văn bia hiện còn cho biết trước đây chùa Nga Mi là một công trình kiến trúc bề thế. Hiện tại, chùa Nga Mi gồm Chùa chính, gác chuông, khu nhà Mẫu, các dãy dải vũ, hành lang và vườn tháp.

Tiền đường gồm 05 gian 02 dĩ, xây kiểu tường hồi bít đốc, mái lợp ngói ta (loại ngói mỏng mũi hơi nhô lên như gợn sóng). Bộ khung gỗ với 06 vì giống nhau, làm kiểu thượng chồng rường, giá chiêng, hạ bảy. Mỗi vì gồm 04 hàng chân, mái phân thượng tứ hạ ngũ. Cột cái có đường kính 30cm, cột quân 25cm. Đá tảng kê chân cột chia thành 02 lớp, lớp dưới hình vuông, lớp trên hình tròn. Nền nhà Tiền đường tôn cao 60cm so với mặt sân. Phía trước làm cửa bức bàn, phía sau gian giữa thông với Thượng điện, các gian ngoài xây tường bao. Dọc theo hai hồi nhà và tường hậu xây những dãy bệ gạch cao 60cm để tặng đặt tượng thờ.

Thượng điện là một lớp nhà dọc 04 gian, nối với gian giữa của tòa Tiền đường. Các bộ vì đỡ mái có kết cấu giống nhau theo dạng chồng rường, giá chiêng. Do lòng nhà hẹp nên mỗi vì chỉ sử dụng 02 hàng cột chính, các rường nách được đặt trên các thanh xà có một đầu ăn sâu vào chân mộng vào thân cột cái, đầu kia đặt trực tiếp lên tường bao. Dưới câu đầu của các vì đều treo cửa võng, hoành phi sơn son thếp vàng để làm tăng thêm sự lộng lẫy.

Trong nhà Thượng điện, khoảng rộng giữa hai hàng cột cái được xây những lớp bệ cao dần từ ngoài vào làm tòa Tam bảo, sau bệ gạch đặt những tấm bia cổ của thời Lê vào thế kỷ thứ XV và Lê Trung Hưng vào thế kỷ XVII, XVIII, khoảng hẹp giữa cột và tường bao được để trống làm đường “chạy đàn” của nghi lễ Phật giáo.

Sau khu chùa Chính đến một gác chuông lớn, theo quy hoạch cổ trước đây, gác chuông có mặt bằng hình vuông, kiến trúc kiểu phương đình hai tầng tám mái, các góc đao được làm cong ngược lên. Đầu của 04 đao trên đắp nổi, 04 đầu đao dưới được trang trí hoa văn thực vật, uốn gấp rất uyển chuyển. Phần cổ diêm giữa hai mái làm chấn song con tiện tạo ánh sáng cho bên trong.

Hiện gác chuông được tạo dựng vững chắc trên bộ khung gỗ gồm 14 xương cột chia đều trên 04 góc nhà, 04 cột cái có kích thước lớn và vươn cao tới nóc mái. Quanh mỗi cột cái có 03 cột góc để đỡ hệ thống xà kẽ của tầng mái dưới. Nền của gác chuông lát gạch Bát tràng, cao 60cm so với mặt sân, 04 mặt nhà để trống. Tầng lầu treo quả chuông lồng lớn đúc thời Gia Long, tầng dưới treo chiếc khánh đồng niên hiệu Đồng Khánh triều Nguyễn.

Nhà Mẫu, nhà Tổ tọa lạc phía sau gác chuông, có quy mô lớn, mặt bằng tương ứng với chùa chính, được xây dựng theo kiểu chữ nhị gồm Tiền tế và Hậu cung. Tiền tế gồm 07 gian, 02 chái, xây kiểu tường hồi bít đốc. Các bộ vì có kết cấu giống nhau, kiểu thượng rường, hạ kẻ, các con rường, xà, kẻ được bào trơn, bào soi. Hậu cung là nếp nhà ngang 03 gian, 02 chái, xây kiểu tường hồi bít đốc, được làm đơn giản, kiểu giá chiêng, kẻ chuyền. Nền Hậu cung cao 30cm so với nền Tiền tế. Ba gian xây hệ thống bệ gạch cao để đặt tượng thờ, gian bên phải là khu thờ Thánh Mẫu, hai gian còn lại để thờ các vị sư Tổ của chùa đã viên chạy song song, nối từ hồi Tiền đường với hồi với Tiền tế, khu thờ tổ. Các dãy nhà này có quy mô nhỏ và kết cấu đơn giản. Mỗi dãy gồm 09 gian dùng làm nơi thờ hậu, nhà khách và sử dụng trong những ngày chùa có việc.

Nghệ thuật điêu khắc của chùa Nga Mi được tập trung thể hiện qua hệ thống tượng tròn, chia thành hai nhóm thuộc hình thái tôn giáo tín ngưỡng khác nhau, tượng Mẫu của tín ngưỡng truyền thống và tượng Phật giáo. Trên khu chùa chính, ở vị trí quan trọng nhất của tòa Tam bảo, có tòa Tam thế thường trụ, biểu tượng cho ba thế giới Phật: quá khứ, hiện tại và vị lai, đang ngồi kiết già trên tòa sen, lớp thứ hai có phật Thế Tôn Tuyết Sơn và Quan Âm tọa sơn, tiếp đến là nhóm tượng A di đà và Bồ tát Quan Âm và Đại thế chí, nhóm thứ tư có Quan Âm thiên thủ thiên nhãn cùng hai vị bồ tát là Văn Thù và Phổ Hiền. Phía dưới cùng là tòa Cửu Long tái hiện hình ảnh Đức Phật lúc mới ra đời. Ngoài nhà Tiền đường có nhóm Tượng Đức ông, Thánh tăng, Thập Địa Diêm vương và một số pho tượng trong hệ thống tượng tròn của chùa. Các pho tượng Tam thế A di đà, Quan Âm Đại Thế chí, Quan Âm thiên thủ thiên nhãn được ra đời vào thời Lê Trung Hưng. Đặc trưng của nhóm tượng này là có tư thế thoải mái tự nhiên, khuôn mặt hơi dẹt, ngực nở, eo thon, cung mày lớn cùng đài sen nở rộng, cánh sen dày mập.

Đình Hoàng Mai và chùa Nga Mi hiện còn bảo lưu được một số sưu tập đồ sộ, phong phú về chất liệu và loại hình. Tại đình Hoàng Mai còn lưu giữ được 01 tượng Thần hoàng làng thế kỷ XIX, 01 khám lớn chạm rồng, 03 hương án gỗ, 02 long ngai, 01cửa võng chạm thủng, 01sập thờ gỗ… Ở chùa Nga Mi hiện tại còn một số hiện vật tiêu biểu như cửa võng chạm tứ linh thế kỷ XIX, 02 quả chuông đồng thời Nguyễn, hai khánh đồng đúc thời Nguyễn, 44 pho tượng tròn, trong đó có 06 tượng thời Lê Trung Hưng, còn lại thuộc thời Nguyễn, tấm bia đá ghi việc trùng tu công đức năm Hồng Đức thứ 28, tức năm 1497, 02 bia niên hiệu Vĩnh Tộ thứ  6, tức năm 1624 …

Đình Hoàng Mai - chùa Nga My được Bộ trưởng Bộ Văn hoá, Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích quốc gia tại Quyết định số 226-VH/QĐ ngày 05/02/1994./.

Tuyết Chinh

(Theo hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn hoá)