Hát ADay của người Khmer

Nghệ thuật hát ADay ban đầu là loại hát Prop-kay (hát đối đáp) bên nam và bên nữ, cùng vỗ tay thành nhịp, rồi hát đối đáp qua lại. Sau hát ADay còn sử dụng các bài hát kịch, hoặc cổ tích (khi lan tỏa đến vùng đất Nam bộ thì không có loại này). Ngoài ra, hát ADay còn được sử dụng trong trò chơi Chol chhung (ném cầu) vào dịp lễ Chôl Chnăm Thmây. 

Trong quá trình phát triển, hình thức nghệ thuật này tiếp tục được sáng tạo qua 2 giai đoạn:

- Một số các nghệ sĩ tiền bối rút gọn lối hát Prop-kay thành loại “hát đối đáp nam, nữ”, được gọi là “Vông phlêng thum”.

- Đến cuối thế kỷ XIX, hình thức biểu diễn được người diễn sáng tạo thêm, phát triển lối hát với lời luôn mới, ứng tác ở mọi tình huống và hoàn cảnh. Người dân yêu thích lối hát và sự thân thiện với người biểu diễn đã đặt tên cho lối hát sáng tạo từ lối hát Prop-kay là “hát ADay”.

Hát ADay được truyền vào tỉnh Hậu Giang cùng với công cuộc khai hoang mở đất, lập phum, sóc (xóm dân cư) của bà con Khmer. Hát ADay được trình diễn trong các dịp lễ hội, dần dần hát góp vui trong các nghi lễ gia đình. Địa bàn huyện Long Mỹ xưa có hát ADay từ rất sớm, điển hình là ở chùa Pô Thi Vong Sa, tại xã Xà Phiên. Thời đó, hầu như trai gái trong cộng đồng đều biết hát ADay, với nhiều nhạc công, tác giả. Tại vùng đất thuộc thành phố Vị Thanh thời xưa, cộng đồng bà con dân tộc Khmer thuộc các xã Hỏa Lựu, Hỏa Tiến, Tân Tiến, Vị Tân… cũng có Đội văn nghệ, thường xuyên trình diễn hát ADay. Phía Bắc tỉnh Hậu Giang, giáp thành phố Cần Thơ tại các chùa vùng Tám Ngàn, Cái Tắc thuộc huyện Châu Thành, cũng có một số ít nghệ nhân biết hát ADay. Đến các phum, sóc với môi trường diễn xướng là những ngôi chùa; hát ADay được rút gọn, giản đơn, bỏ lối hát theo kịch.

- Lối hát, điệu múa, bài bản, âm nhạc:

 Hát ADay kết hợp một cách hài hòa, nhuần nhuyễn giữa các bộ môn: Âm nhạc, múa, văn thơ hợp thành một cung cách diễn xướng sinh động, giàu tính nghệ thuật dân gian. Người giữ vai trò thực hành chính đều phải biết hát và múa.

+ Lối hát: Hát ADay là lối hát nói, kỹ thuật đơn giản, không phức tạp, cầu kỳ; chỉ cần nhấn nhá, khi thể hiện trạng thái tình cảm (vui tươi, trêu ghẹo, châm chọc, giận hờn). Người hát - nói, giữ tiết tấu nhanh vừa. Để bắt đầu, dàn nhạc dạo nhạc, đôi trai gái múa chào mời. Người hát cất giọng, dứt câu và múa theo nhạc. Ngưng nhạc, người kia sẽ hát đáp lời và múa theo câu nhạc đệm xen kẽ. Tùy mức độ nội dung bài hát dài hay ngắn, cặp nam nữ sẽ liên tục hát đối đáp cho tới khi kết thúc tiết mục. Dù là lối hát nói giản đơn, tự do nhưng phải tuân thủ, hát đúng âm điệu, cất giọng khi lên xuống, lúc nhỏ to. Thông thường, mỗi câu hát có độ dài từ 30 - 40 giây, mỗi bài hát từ 5 - 10 phút, tùy theo chủ đề đưa ra. Từ lời bài hát, dàn nhạc đệm diễn tấu, làm nền để cặp nam nữ vừa hát vừa múa vờn theo nhau, như trêu ghẹo, giao duyên khiến tiết mục trở nên sinh động, tạo không khí vui tươi, hấp dẫn người xem.

 + Bài bản: Tiết mục hát ADay nào cũng phải dựa theo bài ca và bản nhạc (đệm). Tùy vào từng bối cảnh, lễ hội, nghi lễ gia đình hay sinh hoạt cộng đồng, mà hát ADay có thể sử dụng bài hát truyền thống hoặc viết lời mới, hay ứng tác tại chỗ. Các bài bản hiện có như cổ vũ đua ghe ngo, ca ngợi, chúc phúc trong nghi lễ gia đình; trong sinh hoạt cộng đồng có các bài ca nói về đạo đức, lối sống; nay có cả bài về xây dựng đời sống văn hóa, cổ vũ thanh niên tòng quân, chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước.

Bài hát chỉ sáng tác phần lời để hát, không có giai điệu. Bởi ADay là một kiểu hát nói. Do vậy, trong soạn lời hay trong diễn xướng, người hát phải có khả năng ứng tác hoặc thêm bớt lời để đối đáp ăn ý nhưng vẫn tập trung, bám theo chủ đề, tình huống, hoàn cảnh tạo nên không khí phấn khởi, hấp dẫn, lôi cuốn người xem cổ vũ.

+ Âm nhạc là phần chủ lực trong hát ADay, bởi đây là giai điệu khung nền, dẫn dắt người hát và người múa theo nhịp điệu. Từ thời xưa, các bài nhạc đệm cho hát ADay, được chọn từ bản nhạc đệm của lối hát đối đáp hay tuồng tích hát dù kê, hay nhạc múa truyền thống. Điệu nhạc phổ biến nhất sử dụng cho tới bây giờ là bản đờn Phum Phuông, Prop kai. Thỉnh thoảng dùng nhạc múa lăm lêu… Tất cả đều thể hiện giai điệu vui tươi, sôi nổi theo nhịp 2/4.

Dàn nhạc đệm cho hát ADay, nếu đầy đủ có thể 5 - 6 nhạc cụ truyền thống, gồm: T’ro sô (đàn cò), T’rou (đàn gáo), Khum (tam thập lục), Khlai (sáo trúc), Ch’hưm (chập chả), Tà khê (đàn cá sấu), Sko Đay (trống vỗ)… Tuy nhiên, ngày nay, tại các cuộc chơi đột xuất hay sinh hoạt cộng đồng, chỉ cần vài nhạc cụ như T’sô và Sko Đay vẫn đệm được cho tiết mục hát ADay.

+ Trong hát ADay có thể múa nhưng không nhất thiết phải có múa khi hát ADay. Trong khi hát, tùy vàp làn điệu của bài hát, cảm hứng, vào việc cần nhấn mạnh để nâng lời ca, từng đôi bắt đầu múa xen kẽ giữa những lời hát đối đáp của đôi trai gái. Hát xong một câu, nhạc sẽ tấu lên, người hát sẽ múa vờn quanh người đối diện, nửa vòng như biểu lộ sự nôn nóng, chờ đợi câu hát đáp lại. Sau đó, hai người hát - múa hoán đổi vị trí lẫn nhau. Múa cộng vào hát làm cho ADay trở thành một hình thức trình diễn dân gian hoàn chỉnh.

Múa trong hát ADay là điệu múa tổng hợp, gồm cả điệu rom vong, lăm lêu… Động tác tay múa, tay “chip” còn gọi là bắt, thể hiện sự khéo léo, đẹp đẽ, dịu dàng, kín đáo… Tay “khuôn”, còn gọi là cuộn tròn, hay cuộn vào thể hiện tính mạnh mẽ, dứt khoát. Tay “rồn”, còn gọi là che, như một tư thế che nắng, làm duyên. Tay “chòn-ol”, còn gọi là động tác chỉ, mách bảo cho biết trạng thái tâm tư (buồn, thương, giận, ghét). Cùng với động tác tay, là động tác nhích vai, lắc mông và những bước đi vờn nhau, tình tứ, yêu đời, trêu ghẹo, châm chọc.

- Hát ADay trong các lễ hội, sinh hoạt cộng đồng, nghi lễ gia đình:

Ngay từ xưa, hát ADay thường diễn ra tại các lễ hội của người Khmer Nam bộ, như lễ hội Chôl Chnăm Thmây (mừng năm mới), Sen đôn ta (cúng ông bà), lễ hội Ók-om-bok (lễ cúng trăng, đua ghe ngo). Cuộc hát ADay có thể diễn ra trên sân chùa, hoặc trên sân khấu; có kế hoạch tổ chức, sắp xếp chuẩn bị tiết mục. Khi trình diễn, người thưởng thức ngồi, đứng quây quần xung quanh. Cuộc hát có thể kéo dài cả đêm, bởi còn đan xen với phần trình diễn của múa rom vong, hay tuồng dù kê. Ngoài ra, trong các sinh hoạt cộng đồng, các sự kiện tại chùa, Đội văn nghệ của chùa sẽ tham gia phục vụ các tiết mục ADay được soạn lời mới. Một số đội văn nghệ dàn dựng tiết mục hát ADay để tham gia các hội diễn nghệ thuật quần chúng của tỉnh, huyện, đạt được nhiều giải thưởng, như: Đội văn nghệ chùa Pô Thi Vong Sa (ấp 4, xã Xà Phiên, huyện Long Mỹ), Đội văn nghệ chùa Ô Chum Vong Sa (xã Hỏa Lựu, thành phố Vị Thanh).

Trong các nghi lễ gia đình, đặc biệt là đám cưới, khi đưa lễ vật và chú rể qua nhà gái, dàn nhạc và nhóm hát ADay đến trình diễn, tạo không khí vui tươi sôi nổi, hát ADay với các bài chúc phúc, mong muốn cặp vợ chồng sống hòa thuận, làm ăn khá giả, gia đình hạnh phúc. Sau nghi thức cắt tóc (Pi thi cắc sóc) công nhận sự trưởng thành của chú rể, nghi thức rắc bông cau, buộc chỉ tay cho cô dâu chú rể tại nhà gái, dàn nhạc tấu nhạc lễ, hát ADay chúc phúc cho đôi vợ chồng trẻ.

Hát ADay tham gia vào các lễ hội chỉ để góp vui, tạo điều kiện cho các đôi trai gái có dịp thi tài, “đấu” đối đáp. Đôi khi, họ cũng bén duyên từ đây. Trong các nghi lễ gia đình, hát ADay cũng nhằm ý nghĩa nêu trên, nhưng bài hát thiên về chúc phúc. Do vậy, ngày xưa trai gái trong các phum, sóc vẫn thường ôn luyện về lối hát, điệu múa; cũng như các ứng tác qua lời lẽ, đậm chất văn chương để trổ tài trước mọi người.

Hát ADay của người Khmer Hậu Giang trở thành nét sinh hoạt văn hóa độc đáo, đặc trưng trong các phum, sóc, gắn liền với ngôi chùa và gia đình. Hát ADay thể hiện khả năng sáng tạo văn hóa, thỏa mãn nhu cầu giải trí của cộng đồng. Lời hát ADay phản ánh hiện thực đời sống kinh tế, văn hóa của cộng đồng; thể hiện tình yêu đôi lứa, răn dạy đạo đức, nhắc nhở về hạnh phúc gia đình… Thực hành hát ADay còn là môi trường bảo lưu các giá trị về âm nhạc, múa dân gian của cộng đồng; góp phần cố kết cộng đồng, là cầu nối bền chặt giữa cá nhân với cá nhân, cá nhân với cộng đồng. Hát ADay là minh chứng cho lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất, về tổ chức đời sống văn hóa trong nhà chùa; thể hiện sự giao thoa, giao lưu văn hóa với các cộng đồng người Việt, người Hoa trong vùng.

Với giá trị tiêu biểu, Hát ADay của người Khmer được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 1676/QĐ-BVHTTDL ngày 26 tháng 5 năm 2021./.

                             Dương Anh

(Theo Hồ sơ tư liệu, Cục Di sản văn hóa)