Làng nghề trống Bình An, xã Tân Trụ, tỉnh Tây Ninh

Chủ thể của di sản là cộng đồng cư dân ấp Bình An, đã gắn bó với nghề qua nhiều thế hệ. Nghề làm trống vừa là kế sinh nhai, vừa là niềm tự hào của mỗi gia đình trong ấp. Lực lượng chủ yếu thực hiện là các nghệ nhân, những người có tay nghề cao, am hiểu sâu sắc từng công đoạn, từng bí quyết chế tác, từ việc lựa chọn nguyên liệu đến hoàn thiện sản phẩm. Bên cạnh đó, các thợ thủ công lành nghề và cả những người trẻ mới học việc cũng góp phần duy trì và phát triển nghề. Sự phối hợp giữa các thế hệ bảo đảm cho nghề trống vừa được giữ nguyên tinh hoa truyền thống, vừa thích nghi với yêu cầu của thời đại.

Nghề trống Bình An là sự kết hợp giữa kỹ thuật thủ công tinh xảo và sự am hiểu về âm thanh, thẩm mỹ. Nguyên vật liệu gỗ làm tang trống chủ yếu là gỗ sao hoặc mít già, là những loại gỗ bền, nhẹ, có mùi thơm và khả năng tạo âm vang đặc trưng. Ngoài ra, còn có các nguyên vật liệu khác như chò, dầu mù u (còng), cao su… Gỗ sau khi được chọn lọc kỹ càng sẽ được xẻ thành từng tấm, phơi khô, rồi hun khói để chống mối mọt. Các tấm gỗ được ghép thành tang trống, mài nhẵn, tạo dáng tròn đều, sau đó mặt trống được căng và cố định bằng đinh tre hoặc đinh gỗ – những chất liệu vừa bền chắc, vừa không làm ảnh hưởng đến âm sắc. Da trâu được dùng làm mặt trống phải được chế tác từ loại da của con trâu có hơn 20 năm tuổi, phải còn tươi, nguyên tấm. Công đoạn cuối cùng là thử âm: người thợ dùng dùi gõ vào mặt trống để kiểm tra độ vang, chỉnh lại độ căng cho đến khi đạt âm thanh chuẩn. Sản phẩm hoàn thiện thường được sơn, trang trí hoa văn truyền thống để tăng tính thẩm mỹ và bảo vệ bề mặt. Sản phẩm trống của làng Bình An rất đa dạng, phục vụ nhiều nhu cầu khác nhau trong đời sống xã hội. Có trống trường để báo giờ học; trống lễ hội dùng trong các dịp tế lễ, rước kiệu; trống chùa và trống đình phục vụ nghi thức tôn giáo; trống múa lân – sư – rồng cho các đội nghệ thuật dân gian; trống hát chèo, trống tuồng phục vụ sân khấu truyền thống và cả những loại trống lớn nhỏ phục vụ nhạc cụ dân tộc hoặc xuất khẩu. Mỗi loại trống sẽ có kỹ thuật chế tác riêng, nhất là ở khâu điều chỉnh âm thanh, đòi hỏi rất cao về tay nghề và kinh nghiệm của người thợ.  

Giá trị của di sản nghề Trống Bình An không chỉ nằm ở khía cạnh kỹ thuật chế tác thủ công mà còn tỏa rộng trên nhiều phương diện văn hóa, xã hội và tinh thần. Nghề trống lưu giữ một hệ thống tri thức dân gian, bao gồm kinh nghiệm chọn nguyên vật liệu, kỹ thuật xử lý gỗ và da, phương pháp tạo hình, ghép tang, căng mặt và điều chỉnh âm thanh. Nghề trống Bình An được trao truyền qua nhiều thế hệ bằng cách truyền khẩu và thực hành chế tác theo kiểu cầm tay chỉ việc. Những tri thức này không chỉ là kỹ năng lao động mà còn là vốn văn hóa phi vật thể đặc thù của cộng đồng, gắn với phong tục, tập quán và đời sống tín ngưỡng.

Trống là nhạc cụ giữ vai trò trung tâm trong nhiều loại hình biểu diễn truyền thống của Việt Nam như chèo, tuồng, múa lân – sư – rồng, hát văn, hát xoan… Âm thanh trống Bình An với độ vang, độ ấm và độ ngân đặc trưng đã góp phần làm nên bản sắc âm nhạc dân gian vùng đồng bằng Bắc Bộ. Trong các nghi thức tôn giáo và sinh hoạt cộng đồng, tiếng trống vừa là tín hiệu tập hợp, vừa mang ý nghĩa thiêng liêng, tạo sự kết nối giữa con người với thần linh, giữa hiện tại với quá khứ.

Nghề trống Bình An gắn kết các thế hệ qua quá trình truyền nghề và cùng nhau tham gia sản xuất. Từ khâu chuẩn bị nguyên liệu đến khi hoàn thiện sản phẩm, mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự phối hợp, chia sẻ và hỗ trợ lẫn nhau, góp phần củng cố tinh thần đoàn kết và ý thức cộng đồng. Nghề trống tạo ra bản sắc riêng cho ấp Bình An, trở thành niềm tự hào và dấu ấn nhận diện của người dân nơi đây. Không chỉ vậy, hoạt động sản xuất trống còn góp phần duy trì mạng lưới giao lưu, trao đổi hàng hóa – văn hóa giữa Bình An và các vùng miền khác, từ đó thúc đẩy sự phát triển kinh tế – xã hội.

Thông qua quá trình học nghề, lớp trẻ không chỉ tiếp thu kỹ thuật chế tác mà còn được rèn luyện đức tính kiên nhẫn, tỉ mỉ, óc sáng tạo và tinh thần trách nhiệm. Việc tham gia sản xuất, chế tác trống giúp họ hiểu hơn về truyền thống, về công sức của cha ông và từ đó hình thành ý thức gìn giữ, phát huy di sản. Đối với du khách và thế hệ trẻ ngoài làng, trải nghiệm trực tiếp các công đoạn làm trống cũng là cơ hội để tiếp cận một phần sống động của văn hóa dân tộc, góp phần lan tỏa tình yêu và sự trân trọng đối với di sản.

Làng nghề trống Bình An không chỉ là nơi sản xuất nhạc cụ phục vụ nhu cầu văn hóa – tín ngưỡng mà còn là một biểu tượng của sự khéo léo, sáng tạo và tinh thần bền bỉ của người dân đồng bằng sông Cửu Long. Âm vang của những chiếc trống từ Bình An đã và đang lan tỏa khắp các vùng miền, góp phần làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng. Việc duy trì và phát triển nghề trống không chỉ bảo vệ một di sản quý báu của địa phương mà còn đóng góp vào việc gìn giữ và tôn vinh bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam. Với những giá trị đó, Làng nghề Trống Bình An đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể (tại Quyết định số 2202/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025)./.

Thành Nam

(Theo hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn hóa)