Nghề làm bánh cuốn Thanh Trì

Từ xa xưa, người dân Thanh Trì chủ yếu sống bằng nghề nông, nhưng nghề làm bánh cuốn đã sớm trở thành một nghề phụ đặc trưng, phổ biến trong các gia đình vào thời gian nông nhàn. Sự phát triển của nghề làm bánh cuốn gắn liền với những điều kiện tự nhiên, văn hóa và xã hội đặc trưng. Thanh Trì nằm ven sông Tô Lịch, đất đai màu mỡ thuận lợi cho việc trồng lúa nước. Nguyên liệu chính để làm bánh là gạo tẻ, nhờ vậy luôn sẵn có và chất lượng cao, như Khang Dân hay tám thơm. Nguyên liệu kết hợp với nguồn nước sạch, trong mát từ giếng làng, đã tạo nên món bánh mỏng, mềm, trắng trong và thơm mùi gạo mới.

Kỹ thuật làm bánh cuốn là cả một kho tàng tri thức dân gian, truyền từ đời này sang đời khác, là sự kết hợp giữa lao động thủ công và nghệ thuật ẩm thực tinh tế. Từ khâu chọn và ngâm gạo, xay bột, căng vải, điều chỉnh nhiệt độ nồi hơi, đến tráng bánh bằng tay và cuốn bánh bằng que tre... tất cả đều đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm. Tráng bánh, công việc cần sự kiên nhẫn và khéo léo, đặc biệt thích hợp với phụ nữ. Họ có thể làm bánh tại nhà, tranh thủ thời gian rảnh rỗi, góp phần tăng thu nhập mà không cần đầu tư nhiều vốn. Bên cạnh đó, hệ thống giao thông thuận tiện đã giúp những gánh hàng rong mang bánh cuốn từ làng ra phố, len lỏi khắp các con ngõ Hà Nội, gắn kết chặt chẽ làng nghề với nhịp sống đô thị. Tinh hoa của nghề làm bánh cuốn thể hiện rõ nhất ở từng chiếc bánh mỏng, mềm và trong, được tráng thủ công bằng hơi nước trên lớp vải căng miệng nồi. Người làm phải cảm nhận chính xác độ chín, sao cho bánh không bị dày hay mỏng quá, không rách khi dùng que tre gỡ ra, để nguội tự nhiên và vẫn giữ được độ dai sau khi nguội. Bánh cuốn Thanh Trì truyền thống thường không có nhân, hoặc có nhân đơn giản từ mộc nhĩ và thịt băm, ăn kèm với chả quế, hành phi và nước mắm pha loãng, chua ngọt vừa phải. Đặc biệt, nước chấm là yếu tố quyết định hương vị món ăn, thường được pha theo khẩu vị đặc trưng của người Hà Nội: thanh nhẹ, đậm đà nhưng không gắt. Trước đây, nhiều gia đình còn dùng tinh dầu cà cuống để tạo mùi hương đặc trưng cho nước chấm, một nét tinh tế rất riêng của ẩm thực truyền thống Hà Nội. Mùi thơm của hành phi, độ đậm đà của nước mắm cùng sự thanh mát của bánh tạo nên một tổng thể hài hòa, tinh tế.

Không gian văn hóa của nghề làm bánh cuốn Thanh Trì trải dài từ gian bếp gia đình, các chợ quê, gánh hàng rong cho tới những hội chợ làng nghề, sự kiện du lịch ẩm thực ngày nay. Nơi đây không chỉ là chốn sinh hoạt nghề mà còn là môi trường bảo tồn tri thức và truyền nghề qua các thế hệ. Cùng với đó là hệ thống dụng cụ truyền thống như nồi tráng bằng đồng, vải tráng, que tre, mẹt tre… phản ánh sự tỉ mỉ và gắn bó với lao động thủ công. Tất cả đều được thiết kế phù hợp với thao tác thủ công, góp phần tạo nên một quy trình sản xuất đậm chất dân gian, giàu bản sắc. Một số hộ dân còn phát triển mô hình kinh doanh nhỏ, đóng gói bánh để bán tại các siêu thị hoặc cửa hàng đặc sản, giúp đưa sản phẩm làng nghề đến gần hơn với người tiêu dùng hiện đại. Thực hành nghề làm bánh cuốn Thanh Trì của cộng đồng góp phần lưu giữ kho tri thức dân gian quý báu như cách chọn gạo, pha bột, tráng bánh, bảo quản bánh không bị chua, pha nước chấm … và cách truyền nghề bằng hình thức gia truyền từ đời này sang đời khác.

Không chỉ là nghề mưu sinh, nghề làm bánh cuốn Thanh Trì còn là biểu tượng văn hóa phản ánh sự cẩn trọng, khéo léo, tinh tế của người Hà Nội. Nó là minh chứng sống động cho sự gắn bó giữa nghề truyền thống và cộng đồng, là niềm tự hào của bao thế hệ cư dân ven đô Thăng Long xưa và Hà Nội nay. Việc bảo tồn, phát huy nghề không chỉ giữ lại một món ăn ngon, mà còn là gìn giữ một phần ký ức văn hóa tinh thần dân tộc.

Nghề làm bánh cuốn Thanh Trì là nghề phụ truyền thống của xã hội nông nghiệp xưa, phản ánh kỹ thuật thủ công, tập quán sinh hoạt và sự thích nghi linh hoạt của cộng đồng. Nghề làm bánh cuốn Thanh Trì gắn bó mật thiết với quá trình hình thành và phát triển của cư dân vùng ven đô Thăng Long – Hà Nội. Món bánh không chỉ phản ánh sự sáng tạo trong điều kiện sống truyền thống, mà còn lưu giữ nhiều kỹ thuật thủ công cổ truyền. Bánh cuốn Thanh Trì mang đậm bản sắc ẩm thực thanh lịch, tinh tế của người Tràng An, được ghi dấu trong ký ức đô thị và văn học dân gian. Quá trình làm bánh thể hiện tri thức dân gian và kỹ năng thủ công mang giá trị khoa học, được nghiên cứu và ứng dụng vào đời sống hiện đại. Đây là món ăn dinh dưỡng, cân bằng, phù hợp với nhiều lứa tuổi và thể hiện hiểu biết sâu sắc về sức khỏe trong văn hóa ẩm thực truyền thống. Nghề làm bánh còn góp phần phát triển kinh tế hộ gia đình, tạo sinh kế bền vững cho người dân địa phương. Ngoài ra, nó có giá trị giáo dục lớn trong việc bảo tồn, truyền dạy văn hóa nghề và khơi dậy tinh thần gìn giữ di sản cho thế hệ trẻ.

Với những giá trị trên, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công bố đưa di sản Nghề làm bánh cuốn Thanh Trì vào Danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể (tại Quyết định số 2228/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025)./.

Dương Anh

Theo hồ sơ tư liệu của Cục Di sản văn hoá