Lễ hội Ada Koonh (Mừng lúa mới) của người Pa Cô

Chu trình canh tác lúa rẫy của người Pa Cô, huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế bắt đầu từ lễ xin đất, phát rẫy và kết thúc bằng lễ hội cúng mừng lúa mới, Ada Kăn ở gia đình (giữa tháng Mười Một Âm lịch hàng năm) và Ada Koonh của làng. Trong đó, lễ hội Ada Koonh là lễ hội quan trọng, quy mô nhất.

Khi công việc thu hoạch kết thúc, lúa được gùi về kho, chủ lúa dùng tay trái hất những điều buồn phiền ra ngoài, tay phải nhổ ít gốc lúa mang về. Lúa được đưa hết về kho, mùa thu hoạch kết thúc, dân làng nghỉ ngơi và chờ ý kiến của chủ làng để ấn định thời gian tổ chức lễ Ada Koonh – Lễ cúng mừng lúa mới.

A Da Koonh hay còn gọi là A Da Pựưt (Koonh nghĩa là Bố; Pựt nghĩa là lớn) được xem như một lễ hội lớn của cộng đồng người Pa Cô. Do vậy, lễ hội này không chỉ gói gọn trong phạm vi toàn làng mà còn mang tính liên làng, mời con cháu trong làng ở xa và các già làng trưởng họ, bạn bè, thân hữu của các làng kết nghĩa. Với quy mô của lễ hội lớn, cần có sự chuẩn bị về mặt vật chất cùng nhiều thủ tục liên quan nên lễ được diễn ra vào khoảng tháng Mười Hai Âm lịch hàng năm, theo chu kỳ 5 năm tổ chức một lần, hoặc sớm hơn khi làng được mùa lớn. Trước đây, lễ hội A Da Koonh người Pa Cô tổ chức đâm trâu.

Trước khi tổ chức lễ A Da Koonh phải có một cuộc giao ước (Moọt kâr hoọt) giữa già làng, các trưởng họ để hứa với các vị thần linh và ấn định thời gian tổ chức. Moọt kâr hoọt được thực hiện bởi chủ làng và các trưởng họ, tại Moòng (gian khách của nhà dài truyền thống) để bàn tính chuyện tổ chức. Sau khi đã thống nhất, vị chủ làng tiến hành Ta nôm (khấn ước) bằng cách: lấy một cái ché không, đặt trước bàn thờ bỏ vào đó một ít trấu, nước, gạo và cần rượu, rồi dùng tay đậy miệng ché lại, miệng khấn định ước. Đây là bình rượu tượng trưng, để vậy cho đến lễ A Da Koonh chính thức mới đem đổ nước trong bình đi. Nghi lễ này ấn định thời gian tổ chức lễ hội, chủ họ sẽ thông báo cho các thành viên trong dòng họ của mình để sắp xếp công việc và chuẩn bị cho lễ hội.

Chủ làng làm lễ cúng thông báo cho các vị Yàng biết là con cháu trong làng sẽ lên rừng, xuống suối tìm kiếm thực phẩm ngon để làm lễ hội A Da Koonh, mong họ phù hộ cho con cháu sức khỏe, gặp điều may mắn trong suốt thời gian chuẩn bị vật phẩm (Cha chootq/Cha chọot). Lễ vật được làm từ cá, thịt bắt trên rừng, bảo quản bằng nướng, phơi khô, bỏ ống tre gác bếp. Đặc biệt lễ vật phải có con A húi (một loại chuột béo, mỏ dài đuôi ngắn). Thức ăn đãi khách có các loại bánh làm từ gạo, các loại rượu cần, rượu nấu. Trong thời gian chuẩn bị lễ hội, làng bản thường đặt Tu pêh cấm người lạ vào bản để tránh điều không may mắn và tránh đồ ăn, thức uống bị hỏng. Trước ngày diễn ra lễ hội, các gia đình chuẩn bị các loại giống cây trồng tượng trưng. Đối với mẹ lúa, làng làm một cái chòi nhỏ (Tân noong) để mỗi gia đình chọn loại cây khỏe đẹp, bó lại thành một bó to, già làng xếp bó lúa giữa Tân noong, mẹ lúa được già làng cho đeo nhiều loại trang sức quý đẹp thể hiện sự trân trọng. Các giống cây trồng khác được các gia đình chọn cây khỏe đẹp nhất và tập hợp bên cạnh mâm cỗ của mỗi gia đình, dòng họ và hai bên cầu thang vào Moòng chính. Ở gian giữa Mòong là nơi cúng bái nên được trang trí trưng bày tất cả các loại thổ cẩm đẹp, quí. Ở cạnh phải gian giữa này, họ còn đặt thêm một vật gọi là A ruông rọ dành cho vị thần Ku tăng cai quản cây cối rừng xanh.

Dân làng dựng cột lễ tế trâu (Nọc). Cột lễ được các trưởng họ trang trí công phu với các biểu tượng con người, bông lúa ngả về hướng mặt trời mọc và mặt trời lặn, mâm cỗ cho các linh hồn.

Giàn cúng (Parong) 3 tầng chính, 1 tầng phụ để đặt lễ cúng 3 vị thần: Tầng thứ nhất dành cho thần đất (Yàng cuté); tầng thứ 2 dành cho thần nước (Yàng thần sông, núi, đá); tầng thứ 3 là tầng dành cho thần trời (Yàng âr bang); tầng phụ cúng cho thần rừng xanh.

Trước khi làng tổ chức lễ hội phải làm lễ tẩy rửa (A xa a rah) để xua đuổi tà ma và những điều xấu xa ra khỏi làng.

Đến ngày đã định, vào sáng sớm các dòng họ phải tập trung lại để tiến hành mời mẹ lúa về kho (Ka coong tro), nghi lễ đầu tiên cho lễ Ada Koonh. Các dòng họ đến kho lúa (ti nong/tân nong) mời mẹ lúa vào nhà chính dự hội cùng các loại giống cây trồng khác. Ngoài trang phục và các vật dụng mời mẹ lúa ra, một con vật không thể thiếu được là chuột A Húi, được chuẩn bị sẵn bỏ vào ống tre nướng chín, mời thần lúa ăn các vật phẩm mà họ dâng lên. Sau đó, người Pa Cô vào kho lấy nắm lúa đầu tiên mang về nhà nấu ăn với mong ước kho luôn mở, lúa ăn không hết.

Sau lễ mời mẹ lúa, các dòng họ lần lượt dâng mâm cỗ (Pa xâr tâm pực) đi vòng quanh cột đâm trâu để trình diện báo cho Yàng sân (Âng cưm), Yàng cột trâu (Cọ) về các món ngon được dâng lên. Nghi lễ báo hiệu (Pa đoh ân đoong) mời các Yàng về dự lễ bằng tiếng nổ để cầu mùa màng bội thu, của cải đầy nhà. Từ đây, nghi lễ Ada Koonh chính thức bắt đầu, cổng làng bỏ dấu hiệu cấm, các thần linh và khách mời được phép vào làng vui hội, công việc hiến sinh cùng một số hoạt động khác được tiến hành.

Nghi lễ cúng gồm: cúng sống các vật nuôi (thâu): được hiểu là giao các lễ vật đang sống đến các Yàng và cúng chín. Khi cúng, người Pa Cô dùng chiêng và trống, cùng những điệu múa. Lễ cúng chính thức gồm: Lễ cúng Yàng Tro/A cả A Bon (thần lúa và các vị giống cây trồng); Lễ cúng Yàng Xứ (Yàng sông, suối, gió, núi, mây, lửa, đất, đường xá…); Lễ cúng Yàng Ku muuiq (những người đã khuất); Lễ cúng Yàng Pa nuôn (vị thần giúp con người làm nên của cải vật chất, chở che khi đi buôn bán…); Lễ cúng Yàng A zel (thần cai quản trên trời, dưới đất); Lễ cúng Yàng Cợt (vị thần ban tặng sức khỏe cho con người/thần bản mệnh); Lễ cúng Yàng Đung (thần nhà cửa); Lễ cúng Yàng pân năn (thần vật nuôi); Lễ cúng Yàng âng cưưm cađựp (thần sân, vườn tược trong nhà); Nghi thức cha đooi âr beh (ăn cơm mới); Nghi thức Cha tâm păn (ăn chung cộng đồng); Nghi thức giao mâm cỗ; Nghi thức tiễn khách (Târ lêh).

Các nghi lễ kết thúc vào buổi sáng, dân làng vui chơi nhiều ngày nhân dịp năm mới của người Pa Cô: thăm hỏi, chúc tụng các gia đình; múa, hát đối đáp dân ca, đặc biệt là hình thức hát ứng tác Ca lơi, lối hát giao duyên Xiềng hay điệu múa thiêng Pa Dục Ti rịa trong lễ Ada Koonh có hiến sinh trâu...

Lễ hội Ada Koonh nhằm thoả mãn đời sống văn hóa tâm linh của người Pa Cô, cầu mong mùa màng bội thu, trả ơn cho các vị thần. Lễ hội A Da Koonh trở thành Tết cổ truyền của người Pa Cô, thể hiện tính nhân văn giữa con người với các thế lực siêu nhiên, đặc biệt là thần lúa, cùng các vị thần đã che chở bảo hộ cho họ trong cuộc sống thường nhật. Ada Koonh không chỉ là nghi lễ cúng tế thần linh, là ngày Tết vui tươi nhộn nhịp của cộng đồng, mà còn thể hiện tính đoàn kết, tình cảm gắn bó thiêng liêng giữa con người, núi rừng của người Pa Cô. Ada Koonh là lễ hội có tính cộng đồng cao nhất với một không gian rộng lớn không chỉ gói gọn trong cộng đồng làng, mà còn có sự tham gia của các làng kết nghĩa. Lễ vừa mang đậm tính chất của một cư dân nông nghiệp hỏa canh, nhớ ông bà tổ tiên, các vị thần đã ban phúc cho họ, vừa thể hiện tính cộng đồng rõ nét trong sự cộng hưởng về hội xuân và cầu phúc. Lễ hội càng mở rộng mục đích, ý nghĩa để trở thành một sinh hoạt văn hóa có tính cộng đồng mang nhiều ước vọng. Nghi lễ là nơi bảo tồn các diễn xướng dân gian, dân ca, dân vũ; bảo tồn ẩm thực truyền thống của người Pa Cô. Lễ hội Ada Koonh chính là môi trường giáo dục trực quan đầy sinh động cho các thế hệ, một trường học thực hành cho giới trẻ cũng như các thành viên trong làng.

Với giá trị tiêu biểu, Lễ hội Ada Koonh (Mừng lúa mới) của người Pa Cô được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 4582/QĐ-BVHTTDL ngày 20/12/2019./.

Dương Anh

Theo Hồ sơ tư liệu, Cục Di sản văn hóa