Lễ hội Púng Hiéng (Tết Hạ Niên) của người Dao Tiền, tỉnh Sơn La

Chủ thể thực hành di sản là cộng đồng người Dao Tiền, trong đó các dòng họ lớn như Tặng, Bàn, Đặng, Lý, Triệu giữ vai trò trung tâm. Lễ hội Púng Hiéng được tổ chức khoảng 3 đến 4 năm 1 lần, diễn ra từ ngày 29 đến ngày mồng 2 Tết Nguyên Đán tại nhà Trưởng họ. Trưởng họ và các thầy cúng đảm nhiệm vai trò điều hành thực hành lễ cúng và các điệu múa nghi lễ. Những người đàn ông trưởng thành trong dòng họ đều có trách nhiệm trực tiếp tham gia nghi lễ. Phụ nữ và các thanh niên đảm nhận việc chuẩn bị lễ vật, ẩm thực, trang trí và đón tiếp khách.

Khởi nguồn từ nghi lễ cúng Tổ tiên của dòng họ, song lễ hội có ý nghĩa chung cho toàn thể cộng đồng người Dao Tiền. Hơn thế nữa, Púng Hiéng còn là lễ hội lớn nhất của người Dao Tiền. Ngoài những người trong dòng họ, người dân trong vùng, bạn bè đều được mời tham dự, qua đó góp phần củng cố mối quan hệ xã hội và làm giàu thêm đời sống văn hóa tinh thần.

Ngay từ đầu năm, Trưởng họ đã chỉ đạo con cháu trong gia đình chọn nuôi một con lợn giống tốt; các gia đình trong dòng họ chủ động trồng nhiều lúa nếp để gói bánh chưng (gua trống) và bánh nếp (ca cheng) làm lễ vật dâng cúng trong lễ hội Púng Hiéng. Trong năm, các gia đình trong dòng họ cùng nhau giúp nhà Trưởng dòng họ tích trữ nhiều củi khô để đun nấu hoặc đốt lửa cho khách sưởi, chống lại cái rét cắt da của những ngày cuối đông nơi miền sơn cước.

Những ngày cuối tháng Chạp, các gia đình cử người đến giúp nhà Trưởng họ dọn dẹp, vệ sinh nhà cửa, kê gọn đồ đạc, dành không gian để tổ chức lễ hội. Những bếp nấu được dựng lên ngoài trời, củi được xếp gọn, tích trữ đầy các lu nước…

Đến ngày 29 tháng Chạp, mọi người tập trung tại nhà Trưởng họ để xay bột gạo chuẩn bị làm bánh, chặt tre, chặt mía, phục vụ việc trang trí bàn thờ Tổ tiên.

Sáng ngày 30 tháng Chạp, TRưởng họ và thầy cúng cẩn trọng thực hành nghi lễ treo tranh thờ Tam Thanh (gồm Ngọc thanh, Thượng thanh, Thái thanh). Theo quan niệm của người Dao Tiền, Tam Thanh là 3 vị Thần tiên có nguồn gốc từ Đạo Giáo cai quản Tam giới (trời, trần gian và âm phủ) được treo trang trọng bên cạnh bàn thờ tổ tiên (Hang húa tàn) cho đến khi kết thúc lễ hội.

Trưa ngày 30 Tết, những người đàn ông được phân công sẽ tiến hành mổ lợn, phụ nữ đảm nhận việc nhào bột, làm bánh. Bột được nặn thành những quả tròn, hình những con khỉ, gấu… và được nấu chín lên rồi gắn lên cành cây tre, thân cây mía tượng trưng cho quả lộc sinh sôi, phát triển. Những người còn lại sẽ chế tác tiền âm; chuẩn bị nhạc cụ, đạo cụ múa; mời thầy cúng và người múa nghi lễ…

Mở đầu là lễ Khai niên, tiếng Dao Tiền gọi là (Khoi hiéng), gồm 3 phần: (1) Lễ cúng khai niên do Trưởng họ trực tiếp thực hành; (2) Múa chào mừng (công chồ miến dung) do các thành viên trong dòng họ tham gia múa chuông chào mừng các vị Thần linh, Tổ tiên về dự lễ Khai niên; (3) Liên hoan, cả dòng họ ăn bữa cơm đoàn kết đầu tiên trong dịp lễ hội.

Thứ hai là lễ Xuất binh (Xuất panh). Ngay sau Giao thừa, Trưởng họ sẽ chủ trì thực hành lễ cúng xuất binh cầu xin Thần linh, Tổ tiên phù hộ, xua đuổi mọi cái xấu của năm cũ như tệ nạn, bệnh tật, ốm đau, dịch bệnh, thiên tai, rủi ro…ra khỏi nhà, khỏi bản, đón năm mới may mắn phát tài, thông minh tài giỏi. Lễ Xuất binh gồm 5 phần: (1) Cúng Xuất binh (Xít chà xuất ckúa); (2) Múa Xuất binh (Xiên phông miến dung); (3) Cúng Xuất binh (Xuất panh); (4) Hát mừng Xuất binh (Nộp ckáo); (5) Múa Công tào (Công chồ).

Thứ ba là lễ Cầu thông minh (Pái hiéng) với ý nghĩa cầu xin trí tuệ, may mắn, sức khỏe và tài năng cho con cháu trong dòng họ. Lễ “pái hiéng” gồm 2 phần: (1) Lễ Cầu thông minh (Pái hiéng) và (2) Múa Công tào (Công chồ).

Thứ tư là lễ múa chào mừng Thần linh (Hậu hiéng). Đây là phần hội sôi động, tất cả mọi người có mặt trong Lễ hội cùng nhau múa chuông chào mừng các Thần linh, Tổ tiên về dự lễ tiễn năm cũ, đón năm mới.

Thứ năm là lễ Thu binh (Siêu panh) trong niềm hân hoan, chào đón những điều tốt đẹp trong năm mới, mùa màng, sức khỏe, con cháu và tài lộc vào nhà. Trong suốt quá trình lễ hội, tiếng trống, chiêng, chũm choẹ, tù và vang vọng, kết hợp với các điệu múa chuông và lời hát nghi lễ bằng tiếng Dao, tạo nên không khí linh thiêng và rộn ràng, vừa thể hiện lòng tôn kính tổ tiên, vừa mang ý nghĩa cầu an, cầu phúc cho cộng đồng.

Thứ sáu là lễ Cầu mùa (Uệng) do Trưởng họ dẫn đầu đoàn rước lễ vật, mang theo chiêng, trống đến cúng tại miếu thờ Thổ địa của bản. Cả dòng họ thực hành 18 điệu múa trước miếu thờ rồi di chuyển về nhà Trưởng họ.

Kết thúc là lễ Thu niên (Siêu hiéng) do Trưởng họ chủ trì. Đặc trưng của lễ vật dâng cúng là rượu hoãng. Trưởng họ dâng rượu loãng mời Thần linh, Tổ tiên, đốt tiền âm cho Thần linh, Tổ tiên và gieo quẻ Âm Dương xin được hạ các cây tre, cây mía để con cháu thu hái bột nếp gắn trên cây với ý nghĩa thụ hưởng lộc và những điều may mắn được ban phát và tiễn đưa các vị Thần linh, Tổ tiên về nơi trú ngụ, kết thúc lễ hội.

Lễ hội Púng Hiéng (Tết Hạ Niên) của người Dao Tiền, tỉnh Sơn La là sinh hoạt tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên mang màu sắc của Đạo giáo, thể hiện đậm nét đặc trưng tộc người. Thông qua lễ hội, truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, tri ân công đức và cầu mong sự phù hộ của các lực lượng siêu nhiên thể hiện rõ nét. Ngoài ra, lễ hội là dịp để dòng họ, bản làng, tăng cường thêm tinh thần đoàn kết. Đặc biệt, lễ hội còn tạo ra môi trường diễn xướng, bảo vệ và truyền thừa hệ thống phong phú các điệu múa nghi lễ, nhạc cụ truyền thống, lời hát cúng, trang phục…

Lễ hội Púng Hiéng có lịch sử lâu đời, mang nhiều ý nghĩa sâu sắc, là minh chứng cho sức sống bền bỉ của Văn hóa Dao Tiền trong đời sống hiện đại. Với những giá trị đó, lễ hội đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh mục quốc gia  về di sản văn hóa phi vật thể (tại Quyết định số 2214/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025)./.

Thành Nam

Theo hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn hoá