Lễ Xên Lẩu Nó của người Thái Đen, tỉnh Sơn La

Khi hoa ban, hoa mạ nở trắng, măng đắng mọc lên báo hiệu mùa Xuân đến cũng là lúc thầy mo và các con nuôi nô nức sắm sửa lễ vật, làm cây bông để chuẩn bị tổ chức lễ Xên Lẩu Nó tại nhà ông Mo Một. Mo Một là người có khả năng chữa bệnh cho các thành viên trong cộng đồng người Thái Đen bằng việc thực hành tín ngưỡng dân gian. Những người bệnh đã được Mo Một chữa khỏi sẽ trở thành con nuôi của ông, tiếng Thái Đen gọi là “lụk liệng”. Những người con nuôi sẽ đến dự lễ Xên Lẩu Nó do Mo Một đứng ra tổ chức để cảm tạ Tổ tiên, các vị Thần linh, đặc biệt là dịp để các “con nuôi” tạ ơn công đức của “bố mo” (Mo Một) đã cứu giúp dân bản khỏi tật bệnh, tai ương.

Lễ Xên Lẩu Nó thường diễn ra trong 3 ngày. Tuy nhiên, tùy thuộc vào số người bệnh được Mo Một chữa khỏi mà quy mô và thời gian tổ chức lễ sẽ có sự khác biệt nhất định. Khi đã chọn được ngày, Mo Một thông báo cho các con nuôi, họ hàng, dân bản về thời gian tổ chức để mọi người sắp xếp về dự lễ.

Công việc chuẩn bị diễn ra hàng tuần trước ngày lễ chính. Mo Một nhờ người lên rừng tìm măng đắng, hái hoa ban, hoa ngựa, hoa pip, cây móc, chặt tre… để chế tác cây bông (hoa), tiếng Thái Đen gọi là “xặng bók”. Cây bông được những người đàn ông Thái Đen chế tác, tạo hình tượng trưng cho các con vật và tiền bạc, hoa mon, tổ ong, ổ rồng, tổ chim,… Đây là những biểu tượng của cuộc sống, sinh sôi, phát triển, đồng thời thể hiện sự liên kết giữa cõi trần tục và cõi tâm linh. Ngoài ra, các bông hoa còn tượng trưng cho công ơn của Mo Một và các thần linh đã ban phát cho cộng đồng người Thái Đen trong một năm đã qua. Thông qua cây hoa, cộng đồng người Thái Đen tin rằng Thần linh sẽ tiếp tục phù giúp cho họ năm mới được nhân yên, vật thịnh.

Ngày thứ nhất, Mo Một thực hiện lễ cúng xin phép Tổ tiên và Thần linh cho phép tổ chức nghi lễ. Kết thúc lễ cúng, Mo Một ra hiệu cho các con nuôi dựng cây “xặng bók”.

Ngày thứ hai, sau khi người nhà Mo Một bày trí xong các mâm lễ vật tại ban Tổ tiên và ban thờ Tổ nghề, các con nuôi sẽ lần lượt đến dâng lễ vật. Các mâm lễ vật của các con nuôi được đặt dọc theo vách nhà. Mo Một và 2 ông phụ mo ngồi trước các mâm lễ vật thực hành các lễ cúng bao gồm: lễ thỉnh mời Thần linh (Pông phí một); lễ mời Thần linh thụ hưởng lễ vật (Án pan); lễ cúng tổ tiên (Tam phí hươn); lễ cúng Thành hoàng làng (Đông tu xửa), lễ cúng con nuôi (Tam khuốn lụk liệng). Mỗi lễ cúng, Mo Một sẽ diễn xướng một bài cúng riêng với ngôn từ trang trọng, sử dụng các vật phẩm thiêng, đi kèm là các điệu múa xòe, trò diễn dân gian như xòe “xặng bók”, xòe ăn trứng, xòe đuổi ma, múa khăn, múa hái rau, trò diễn khỉ leo cây, ong đốt, hát ru con…

Ngày thứ ba, Mo Một và các phụ mo thực hành lễ tiễn đưa các vị Thần linh về trời (xống một), kết thúc lễ hội. Người dân cùng nhau múa xòe, giật trứng hoa hái lộc, buộc khăn quanh cây “xặng bók” giữ hồn người dự lễ không theo Thần linh về trời mang ý nghĩa nhân văn và gắn kết cộng đồng sâu sắc.

Lễ Xên Lẩu Nó không chỉ là nghi thức tâm linh mà còn là một không gian văn hóa nghệ thuật đặc sắc, hội tụ đầy đủ các yếu tố của nghệ thuật trình diễn dân gian như âm nhạc, múa, lời cúng, diễn trò, trang phục, trang trí, thủ công mỹ nghệ… Tất cả đều được chuẩn bị chu đáo, tổ chức trang trọng với tinh thần tự nguyện, cộng đồng cùng tham gia, góp công góp của, tạo nên sự cố kết chặt chẽ giữa các dòng họ, bản mường và các thế hệ.

Lễ Xên Lẩu Nó chứa đựng nhiều giá trị văn hóa đặc sắc của người Thái Đen như truyền thống uống nước nhớ nguồn, lòng biết ơn đối với Tổ tiên, Thần linh và đặc biệt là Mo Một, người đã chữa bệnh, cứu giúp cả cộng đồng. Thông qua các nghi lễ, bài cúng, điệu múa xòe cổ và các trò diễn dân gian, lễ hội không chỉ lưu giữ các giá trị lịch sử văn hóa truyền thống mà còn giáo dục thế hệ trẻ về lòng hiếu thảo, tinh thần lao động và tình yêu quê hương, đất nước.

Bên cạnh đó, lễ hội còn là không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng giàu tính nghệ thuật và thẩm mỹ. Đồng thời, lễ hội Xên Lẩu Nó còn là môi trường diễn xướng, góp phần bảo vệ và phát huy gái trị di sản văn hóa phi vật thể khác như âm nhạc, múa xòe, trang phục, ẩm thực và các vật phẩm trang trí như cây “xặng bók”, phản ánh óc sáng tạo và giá trị thẩm mỹ của người Thái Đen. Đây cũng là dịp để cộng đồng thể hiện tinh thần đoàn kết, chia sẻ, cùng nhau tổ chức và tham gia lễ hội trong không khí đầm ấm và niềm tin vào một tương lai tươi sáng.

Lễ Xên Lẩu Nó của người Thái Đen, tỉnh Sơn La mang đậm bản sắc văn hóa tộc người, không chỉ là nghi lễ tâm linh cầu bình an, tạ ơn thầy Mo, mà còn tạo ra sự cố kết cộng đồng, bảo tồn và lan tỏa các giá trị nhân văn sâu sắc của người Thái Đen. Với những giá trị đó, Lễ Xên Lẩu Nó đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể (tại Quyết định số 2213/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025)./.

Thành Nam

Theo hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn