Nghề gốm Mỹ Thiện, tỉnh Quảng Ngãi

Không gian phân bố của di sản tập trung chủ yếu ở thôn Mỹ Thiện – một vùng đất nằm ven sông Trà Bồng, có nguồn nguyên liệu đất sét dồi dào, chất lượng tốt, cùng nguồn nước sạch, thuận tiện cho quá trình chế tác gốm. Với đặc điểm vị trí địa lý này, không chỉ tạo điều kiện thuận lợi cho việc sản xuất gốm, mà còn giúp sản phẩm gốm Mỹ Thiện dễ dàng giao thương, lan tỏa đến các vùng lân cận và xa hơn, trở thành một thương hiệu làng nghề nổi tiếng ở Nam Trung Bộ.

Chủ thể thực hành và truyền thừa di sản là cộng đồng cư dân thôn Mỹ Thiện qua nhiều thế hệ, trong đó chủ yếu là các hộ gia đình làm nghề gốm lâu đời, truyền nghề qua nhiều thế hệ. Nhiều gia đình đã gắn bó với nghề trên 3 – 4 đời, sở hữu những bí quyết riêng về tạo hình, trang trí và nung gốm. Các nghệ nhân cao tuổi không chỉ là người sản xuất giỏi, mà còn là những “kho tàng sống” lưu giữ kỹ thuật chế tác truyền thống, sẵn sàng truyền dạy lại cho lớp trẻ. Ngoài ra, các thành viên khác trong cộng đồng, từ thương lái, người buôn bán, đến khách hàng quen thuộc, cũng góp phần duy trì sự tồn tại và phát triển của làng nghề thông qua hoạt động tiêu thụ và quảng bá sản phẩm.

Quy trình thực hành nghề gốm Mỹ Thiện là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa kinh nghiệm lâu đời và sự khéo léo của người thợ, trải qua nhiều công đoạn công phu, hầu hết vẫn giữ nguyên phương thức thủ công truyền thống. Trước tiên là khâu khai thác đất sét – nguyên liệu chính, được lấy từ các bãi đất ven sông Trà Bồng hoặc những khu vực có đất mịn, dẻo, ít tạp chất. Sau khi được vận chuyển về làng, đất sét được phơi khô, đập nhỏ, ngâm nước trong nhiều ngày để đất ngấm đều, loại bỏ tạp chất, rồi đưa qua công đoạn “luyện đất” – nhào nặn liên tục cho đến khi đất đạt độ dẻo, mịn và “chín” về chất.

Khi đất đã sẵn sàng cho việc chế tác, người thợ đưa lên bàn xoay hoặc bàn kê để tạo hình. Đây là công đoạn đòi hỏi kỹ thuật cao, sự khéo léo và tính thẩm mỹ tinh tế. Người thợ dùng đôi bàn tay kết hợp với dụng cụ như que gỗ, dây cắt, bàn xoay… để nắn, vuốt, định hình sản phẩm theo yêu cầu, từ những vật dụng sinh hoạt như nồi, niêu, bát, đĩa, chum, vại, đến các sản phẩm mỹ thuật như bình hoa, tượng gốm. Trong quá trình tạo hình, mỗi sản phẩm phải đảm bảo sự cân đối, bề mặt mịn, không rạn nứt.

Tiếp theo là công đoạn phơi sản phẩm. Sản phẩm sau khi tạo hình được đặt ở nơi thoáng gió, tránh ánh nắng gắt để hong khô dần, giúp định hình chắc chắn và giảm nguy cơ nứt khi nung. Khi sản phẩm đã khô vừa đủ, nghệ nhân tiến hành trang trí. Hoa văn trên gốm Mỹ Thiện mang đậm dấu ấn thẩm mỹ truyền thống, với các họa tiết khắc chìm, khắc nổi hoặc đắp nổi mô tả hoa lá, chim muông, hình học… Các đường nét được thực hiện bằng tay, đòi hỏi sự tỉ mỉ và óc sáng tạo.

Công đoạn nung gốm là bước quyết định đến chất lượng sản phẩm. Gốm Mỹ Thiện vẫn duy trì phương thức nung truyền thống, trong lò đốt củi hoặc trấu. Người thợ xếp sản phẩm vào lò theo thứ tự hợp lý để đảm bảo nhiệt lượng phân bổ đều. Quá trình nung kéo dài nhiều giờ liền, thậm chí cả ngày, với nhiệt độ được điều chỉnh linh hoạt dựa trên kinh nghiệm và cảm nhận của nghệ nhân. Việc giữ lửa đều, tránh quá nóng hoặc quá nguội, là yếu tố sống còn để sản phẩm có độ bền, màu sắc đẹp và âm thanh (đối với một số sản phẩm) chuẩn mực. Sau khi nguội, sản phẩm được đưa ra, kiểm tra, phân loại và sẵn sàng đem ra thị trường tiêu thụ.

Sản phẩm gốm Mỹ Thiện đa dạng về mẫu mã, công năng và kích cỡ. Ngoài các sản phẩm gia dụng như chum đựng nước, vại muối dưa, nồi nấu, bát, đĩa, ngoài ra còn có những sản phẩm phục vụ tín ngưỡng, trang trí, hoặc đặt hàng theo yêu cầu. Màu sắc của gốm thường mang tông nâu, đỏ, vàng đất tự nhiên, mộc mạc nhưng bền đẹp, thể hiện nét đặc trưng của gốm thủ công truyền thống vùng duyên hải Nam Trung Bộ.

Giá trị của nghề gốm Mỹ Thiện thể hiện ở nhiều phương diện. Về kinh tế, đây là nguồn sinh kế chính của nhiều hộ gia đình, tạo việc làm ổn định cho người dân địa phương. Sản phẩm gốm Mỹ Thiện được tiêu thụ rộng rãi trong và ngoài tỉnh, góp phần vào thương mại và giao lưu hàng hóa. Về văn hóa – kỹ thuật, nghề gốm lưu giữ phương pháp chế tác thủ công truyền thống đã được tích lũy và hoàn thiện qua nhiều thế hệ. Mỗi sản phẩm là sự kết hợp giữa kỹ thuật tạo hình tinh tế, bí quyết nung gốm chuẩn xác và phong cách thẩm mỹ đặc trưng, phản ánh bản sắc vùng đất Quảng Ngãi.

Về mặt xã hội, nghề gốm góp phần duy trì sự gắn kết cộng đồng, hình thành nên bản sắc làng nghề với những giá trị tinh thần đặc thù. Ngoài ra, gốm Mỹ Thiện còn mang giá trị nghiên cứu, là nguồn tư liệu quý cho các ngành khảo cổ, lịch sử, mỹ thuật, góp phần bảo tồn ký ức văn hóa của vùng.

Với bề dày truyền thống và giá trị đa dạng, nghề gốm Mỹ Thiện không chỉ là một phương tiện mưu sinh, mà còn là biểu tượng văn hóa của địa phương. Trong vòng quay của bàn xoay, dưới bàn tay khéo léo của người thợ, những khối đất vô tri trở thành những tác phẩm vừa hữu ích, vừa giàu giá trị nghệ thuật. Việc duy trì và phát triển nghề gốm Mỹ Thiện không chỉ góp phần bảo tồn một loại hình di sản quý mà còn khẳng định bản sắc riêng của vùng đất Quảng Ngãi trong kho tàng văn hóa Việt Nam. Với những giá trị đó, Nghề gốm Mỹ Thiện đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể (tại Quyết định số 2208/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025)./.

Thành Nam

(Theo hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn hóa)