Thạp đồng Hợp Minh

* Kích thước: Cao 47,4 cm, đường kính miệng 34,4 cm, đường kính đáy 32,5, đường kính nắp 34,5 cm

* Trọng lượng: 13,5 kg.

* Số lượng: 01 đơn vị hiện vật (02 đơn vị hiện vật bảo quản).

* Miêu tả: Thạp đồng Hợp Minh có dáng hình trụ thân hơi phình ra, đáy hơi thon vào, thân có dáng hơi thẳng, cân đối, có hai quai hình chữ “U” ngược.

Nắp thạp: Được tạo khum thành gò nổi cao, chính giữa là mặt trời 19 tia, tia ngắn xen giữa các tia là văn lông chim dạng lông công, ngoài là các đường vạch ngắn song song hướng về tâm, tiếp theo là 05 vòng hoa văn, mép nắp thạp có 4 tượng chim quay theo 4 hướng khác nhau.

+ Vòng 01 và 05 là vân chấm nhỏ.

+ Vòng 02 và 04 là các đường tròn chấm giữa, được nối với nhau bằng các đoạn thẳng vạch chéo xương cá.

+ Vòng 3 chính giữa là vân chủ đạo, thể hiện loại hồi văn chữ “S” gấp khúc nằm ngang nối với nhau. Gần mép nắp thạp có 04 cụm tượng hình bồ nông, mỏ dài, dẹt, đuôi ngắn, mỏ quay ra ngoài theo 04 hướng đều nhau.

Thân thạp: Có 18 vòng hoa văn, được chia thành các nhóm như sau:

+ Nhóm 01: Có 4 cụm hoa văn hình học được lặp lại giống nhau gồm đường tròn chấm giữa nối với nhau bằng những đoạn thẳng, răng cưa (dạng hình tam giác) và vạch ngắn song song. Chính những cụm hoa văn này tạo nên dải phân cách cho các vòng hoa văn tả thực (cụm: 1,2, 3-5,6,7-12,13,14 và cụm 16,17,18).

+ Vòng 9,10 là đường vạch ngắn song song phân cách 02 vòng hoa văn tả cảnh sinh hoạt con người.

+ Nhóm 02: Có 02 vòng hoa văn tả động vật, trên gần miệng thạp là một đàn chim mỏ dài, đuôi xoè trong tư thế co cổ gồm 19 con, dưới gần chân thạp là một đàn động vật một đực, một cái nối đuôi nhau gồm 16 con. Cả chim và thú đều bay hoặc chạy theo chiều từ trái sang phải.

+ Nhóm 03: Có 2 vòng hoa văn tả sinh hoạt của con người, ở vòng trên mô tả một lễ hội mùa lúa hay còn gọi là lễ hội tôn vinh, thờ cúng thánh thần, thủ lĩnh hay chủ nhân với nội dung gồm nhà sàn mái cong, bên trên có chim công, bên dưới có người ngồi được dâng rượu và nghe đàn nhạc, phía dưới nhà sàn là dãy vũ công đội mũ lông chim đóng khố tua dài, tay cầm vũ khí nhảy theo nhịp điệu của dàn trống ở phía sau nhà, sau đó là một nhà kho, xung quanh là những chú chim bay nhảy.

Vòng băng dưới là hình 4 chiếc thuyền mũi cong trong lễ hội khải hoàn, chiến binh trên thuyền trang điểm lộng lẫy, trong tay cầm vũ khí nhảy múa, có người chèo thuyền, có người chỉ huy, mỗi thuyền có 5 - 6 người, bên trên thuyền có chim bay và bên dưới thuyền là cá, rùa và các loại chim thú dưới nước ăn cá, hẳn là nghệ nhân đã có chủ đích rõ ràng khi tạo ra các mô tít hoa văn dọc thân thạp có 2 băng hoa văn được bố trí dọc, chia các băng hoa văn chữ “S” đứng gấp khúc, móc nhau (hồi văn).

Hoa văn trên thạp đồng Hợp Minh có nhiều điểm giống trên thạp đồng Đào Thịnh I, song được mô tả sinh động hơn, với nhiều chi tiết cụ thể hơn nội dung lễ hội mà lúa mới chỉ thấy trên một số trống đồng Đông Sơn đẹp nhất, như Ngọc Lũ, Hoàng Hạ, Cổ Loa… Tuy nhiên đây cũng là chiếc thạp đầu tiên tìm thấy có nội dung kiểu này được thể hiện trên thân thạp với trình độ nghệ thuật độc đáo trang trí gần sát, giống mà không giống trên mặt trống đồng Ngọc Lũ hay anh em sinh đôi mà không phải sinh đôi. Trong thạp thu được một bộ di vật gồm: Khuyên tai đá 4 mẫu, mảnh nồi đồng 3 chân, rìu đồng, dao găm đồng. Đặc biệt là một bộ hài cốt được PGS – TS Nguyễn Lân Cường nghiên cứu, phục hồi gần như hoàn chỉnh, được xác định là một bé gái khoảng 4 – 5 tuổi. Đây là chiếc thạp duy nhất có hài cốt người được biết đến hiện nay, cũng theo PGS.TS Nguyễn Lân Cường khẳng định trong bài viết về di cốt người cổ tìm thấy trong Thạp Đồng Hợp Minh (Yên Bái) viện khảo cổ năm 1995 trang 51 thì: “cho đến nay ở Việt Nam đã tìm thấy được 83 Thạp Đồng cổ, nhưng đây là trường hợp đầu tiên thấy có di cốt người bên trong…” như vậy đây là Thạp Đồng duy nhất có một không hai cho biết ngoài các chức năng khác thạp đồng cũng được sử dụng như một chức năng làm quan tài, song có lẽ đúng hơn là vật tùy táng.

* Hiện trạng: Khi được phát hiện, thạp bị chọc xà beng thủng 01 lỗ ở nắp, thạp còn nguyên vẹn, màu xanh gỉ đồng.

* Niên đại: 2500 ­- 2000  năm cách ngày nay.

(Kết quả phân tích quang phổ tại viện địa chất thuộc Trung tâm Khoa học Tự nhiên và Công nghệ Quốc gia cho thấy tỷ lệ: Đồng: 64,92%; Chì : 0,9%; Thiếc: 0,72%; Catmium: 0,1%; Nhôm: 0,02%; Silic: 0,017%. Qua kết quả cho thấy Đồng, Chì, Thiếc, là một hợp kim điển hình cho văn hóa Đông Sơn ở vùng núi Yên Bái; Hà Văn Phùng, Trịnh Sinh Viện Khảo Cổ - Việt Nam).

* Nguồn gốc: Thạp được dân quân xã Hợp Minh đào công sự tập luyện quân sự ở độ sâu 50m thì phát hiện ở trên đỉnh đồi Chọi nằm sát ngay bên kia đầu cầu Yên Bái đi Văn Chấn (hữu ngạn Sông Hồng) rồi di chuyển về trụ sở chính quyền xã Hợp Minh, huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái. Sau đó Uỷ ban nhân dân tỉnh Yên Bái ra Quyết định số 152/QĐ-UBND ngày 08/06/1995 thì Uỷ ban nhân dân xã Hợp Minh đã bàn giao hiện vật thạp này cho Bảo tàng tỉnh Yên Bái vào ngày 12/6/1995 với hình thức giao nộp.

* Ghi chú: Thạp đã bị kẻ gian đột nhập lấy cắp một lần, nhưng đã được Công an thành phố, Công an tỉnh Yên Bái điều tra, phá án thu hồi, giao lại cho Bảo tàng tỉnh.

* Lý do lựa chọn:

Trong bộ sưu tập hiện vật đồng văn hoá Đông Sơn, ngoài trống đồng và một số nhóm di vật khác nhiều và phong phú về chủng loại như dụng cụ sản xuất, vũ khí, đồ trang sức, nhạc khí, đồ dùng sinh hoạt, tượng nghệ thuật tả thực thì Yên Bái đã được các nhà khoa học lịch sử ở Việt Nam xác định là “Yên Bái - quê hương của những Thạp Đồng Đông Sơn lớn nhất và đẹp nhất. Trong đó: Thạp đồng Đào Thịnh - chiếc Thạp Đông Sơn lớn nhất thì Thạp đồng Hợp Minh - chiếc Thạp đẹp nhất “TS. Nguyễn Việt: Giám đốc trung tâm tiền sử Đông Nam Á đã khảng định”.

Thạp đồng Hợp Minh ở Yên Bái là một hiện vật điển hình có chức năng áo quan là chính, thạp được phát hiện từ năm (1995) bên trong thạp còn nguyên trạng bộ di cốt xương của một em bé chừng 5 - 6 tuổi, đồ tùy táng kèm theo còn một dao găm chữ “T”, một rìu đồng, một mảnh đĩa đồng có chân, một quả nhạc đồng và một khuyên tai bằng đá ngọc bích mài nhẵn bản dẹt 04 mẫu, ngoài ra còn có vết đan lông đôi dính trong thành của thạp. Điểm đặc biệt và khác biệt so với các thạp đã phát hiện, là trong thạp còn nguyên bộ di cốt người nên được khảng định đây là chiếc thạp mộ là rất rõ ràng.

Thạp đồng Hợp Minh là chiếc thạp đẹp có những đề tài trang trí độc đáo, tiêu biểu không kém chiếc Thạp Đồng Đào thịnh phát hiện năm (1962) ở Đào Thịnh - Yên Bái lưu giữ ở Bảo tàng lịch sử quốc gia Hà Nội. Là chiếc thạp đồng được trang trí vào loại đẹp nhất so với gần 40 chiếc thạp hiện đang được lưu giữ bảo quản tại Bảo tàng tỉnh Yên Bái.

Những đề tài trang trí trên nắp thạp được tạo khum thành một gò nổi cao so với mặt trời 19 tia nằm ở chính giữa, vành chim mỏ dài nằm ở phía rìa ngoài, nơi có bốn cụm tượng hình bồ nông quay đầu ra ngoài theo bốn hướng đều nhau.

Thân thạp có hình khắc thể hiện 04 băng nội dung chính, phía trên cùng là hình chim bồ nông đứng nối đuôi nhau, phía dưới cùng là đàn hươu một đực, một cái nối đuôi nhau, ở giữa là hai băng thể hiện hoạt động của con người.

Băng trên gồm hai nửa giống nhau, là lễ hội mùa lúa hay còn gọi là lễ hội tôn vinh, thờ cúng thánh thần, thủ lĩnh hay chủ nhân với nội dung gồm một nhà sàn mái cong bên trên có chim công, bên dưới có người ngồi được dâng rượu và nghe dàn nhạc, phía trước nhà là dãy vũ công đội mũ lông chim đóng khố tua dài, tay cầm vũ khí nhảy theo nhịp điệu của dàn trống ở phía sau nhà sàn, sau đó là một nhà kho, bên cạnh có ba người giã và sàng gạo với những chú gà bay nhảy bên cạnh.

Băng dưới là bốn chiếc thuyền chiến trong lễ hội khải hoàn, chiến binh trên thuyền trang điểm lộng lẫy, trong tay cầm vũ khí nhảy múa, bên trên thuyền có chim bay, bên dưới thuyền là cá, rùa và các loại chim thú ưa nước, ăn cá. Phần đuôi thuyền có lính lái, đầu thuyền cong có mặt nạ người, toàn cảnh không gian lễ hội khá sôi động có âm dương đối đãi, con người là trung tâm của đề tài, bố trí vị trí trật tự, nguyên tắc. Thể hiện cư dân nông nghiệp phát triển, có quy trình từ giã gạo, sàng, sảy, đổ vào hũ, đèn nến và dâng rượu, gẩy đàn nhảy múa theo nhịp. Phản ánh đầy đủ một xã hội phát triển với đầy đủ vật dụng nông nghiệp, quy trình sản xuất và có sự phân tầng giai cấp, có uống nước nhớ nguồn và tự nhiên.

Cho đến nay đã qua 47 lần Hội nghị những phát hiện mới về khảo cổ học từ năm 1966, trong nhóm thạp đồng, thì duy nhất thạp đồng Hợp Minh còn có cả đủ thông tin về chức năng làm áo quan (quan tài đồng) là điển hình và rõ ràng nhất bởi trong thạp có chứa bộ hài cốt người (thạp mộ) và các loại công cụ sinh hoạt, sản xuất, đồ trang sức kèm theo, bộ hài cốt đã được các nhà nhân chủng học nghiên cứu, gắn ghép lại thành hình hài khá nguyên vẹn. Thạp đồng Hợp Minh có kiểu dáng và đề tài sinh động, trang trí độc đáo, có nhiều điểm khác nhau trên thạp đồng Đào Thịnh tiêu biểu của cư dân nông nghiệp lúa nước mang thông điệp và ý tưởng hoà mình cùng thiên nhiên tồn tại bền vững của quá khứ cho thế hệ mai sau về cuộc sống vật chất và tinh thần, ý tưởng của cư dân Đông Sơn từ khi xã hội còn chưa có khái niệm về chữ viết và đã  là tuyệt tác.

Đây là hiện vật gốc độc bản, có hình thức trang trí độc đáo, tiêu biểu cho nghệ thuật đúc thạp đồng của người Đông Sơn. Hiện vật đáp ứng đầy đủ các tiêu chí của một bảo vật quốc gia.

(Theo Hồ sơ di sản, tư liệu Cục Di sản văn hóa)